Από τα πιο δραστήρια χωριά της Επαρχίας Ρεθύμνης, αναμφισβήτητα είναι η «Κυριάννα» έδρα της ομώνυμης κοινότητας. 12 χλμ. Το χωριό απέχει από το Ρέθυμνο και είναι κτισμένο , αμφιθεατρικά, σε δυο Αρμιά, βορεινά του Ψηλορείτη με θαυμάσια θέα προς το Κρητικό Πέλαγος. Από τα δύο Αρμιά το Δυτικό ήταν το παλαιότερο σαν Οικισμός. Το Ανατολικό κατοικήθηκε μετά το 1922.
Από το γειτονικό χωριό την «Αμνάτου» η «Κυριάννα» χωρίζεται με το λεγόμενο «Κυργιαννιτόρεμα».
Μετα το 1940, αρκετοί κάτοικοι άρχισαν, να κτίζουν σύγχρονες κατοικίες, μονώροφες ή διώροφες, δεξιά και αριστερά της κεντρικής λεωφόρου Ρέθυμνο – Αρκαδίου έτσι ενώ ο παλιός Οικισμός, που ήταν σε κάποιο υψόμετρο και συγκρατούσε τον παραδοσιακό τύπο των παλαιών καιρών, άρχισε να εγκαταλείπεται αρκετοί κάτοικοι με εγκαταστάσεις επί της λεωφόρου, έκαμαν ώστε να δημιουργηθεί, κατά μήκος, σε αρκετή απόσταση, μια νεα εκσυγχρονισμένη οικιστική. Ε κει είναι κτισμένη η νέα Εκκλησία, το Ελαιουργείο, τα καφενεία , καθώς και μια μικρή πλατεία, όπου στα πανηγύρια συγκεντρώνεται πολύς κόσμος.
ΤΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΟ
Συχνά εξηγηθηκε από τον ονομασία «Κυρία Αννα». Ο δε Εμ. Λαμπρινάκης γράφει ότι ο «Βυζαντιακός της Ναος κτίστηκεν υπο τινος Κυρίας Αννης». Όμως υπάρχει και η εκδοχή, ότι το «Κυργιαννό Μετόχι» που αγράφεται στην Αυτοβιογραφιά του Αη Γιάννη του Ξενου ή Κυρ Γιάννη “Forsitan (ίσως) είναι η Κυργιαννα».
Και βέβαια ο Ρεκτης εκεινος Αγιος, περιτρέχοντας τον 11ο αι. το Αγριον , οργάνωσε και το ως Ανω Μετόχι και μάλιστα το εμπλούτισε, με μέλισσες! Αυτά ειχαν συμβεί, στη διαδρομή του, καθώς άφησε το χωριο «Πηγή» και τράβηξε Ανατολικά. Με τις προϋποθέσεις αυτές η Κυργιάννα πρέπει, να ιδρύθηκε τον 11αι.
ΕΠΟΧΗ ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ
Το χωριό αναγράφεται στις Απογραφές του 1607 και. σύμφωνα με τη Μελέτη του διάσημου Γάλλου ιστορικού P. Faure.
Ακόμη αναγράφεται στο φρουριακό κατάλογο των Ρεθυμνιακών παραλίων, για επάνδρωση, με 5 άνδρες του παραθαλάσσιου Πύργου «Έρια Γεράκι», στη Β. Κρητική παραλία με τα χωριά, «Χαμαλεύρι» «Αστερι», «Αμνάτο», «Πηγή» κάτω από την Διοίκησητου Αρχηγού Γεωργίου Βλαστού , του Οικισμού «Πυργί». Αυτά σύμφωνα με την εξαίρετη μελέτη για την φρούρηση των Β. Ρεθ. Παραλίων της εκλεκτής καθηγήτριας Χρ. Μαλτέζου.
Φερώμενοι αγροί των Καλλέργηδων υπάρχουν μεχρι και σήμερα από το οικογενειακό Φέουδο. Σημειωματικά, μπορούμε, να αναφέρουμε εδώ, οτι αυτό, πιθανότατα μαρτυρεί ένα Συμβολαιο του Υποθηκοφυλακείου Ρεθύμνης, συνταγμένο ανάμεσα σε ιδιόκτητη του επίλεκτου Ελαιώνα, Μπούρλου, αγροτικής περιοχής Αμνάτου, ονόματι Ματθαίου Καλλέργη, που κληρονόμησε ως γράφει τον αγρό – ελαιώνα, από τον πατέρα του αγοραστή τον αείμνηστο προσπάππο μου Γεώργιο Ι. Φραγκούλη (Αμπελακιώτη)
Ο Ματθ. Καλλέργης φεουδάρχης του Αρίου, στο Λατινικό Εργο «GRETA SACRA» χαρακτηρίζεται VIR CELEBRIS APUD CRETENSES δηλ. διασημος στους Κρητικούς.
Αλλα και η πολιτιστική του μόρφωση φαίνεται από ορισμένα έργα που έγιναν με την πρωτοβουλία του. Μήπως, μάλιστα ειχε σπουδάσει στο Πατάβιο Κολλέγιο της Ιταλίας; Επειδή σ’αυτό είναι γνωστό, ότι είχαν φοιτήσει μέλη της οικογένειας του. Οπωσδήποτε ο ΄διος είναι ο εμψυχωτής της Αναγεν. Τεχνης, στο Αριο , το 16ο αι. σε χώρους του ιδιωτικού του Φεουδου:
Στην Ι. Μονή Αρκαδίου
Στο χωριο Κυριάννα, ενδεχομένως και το Χωριό Αμνάτος.
Τις επιτευχθείσες εις τα ως άνω καλλιτεχνικές δημιουργίες, ο ευγενής Ματθαίος Καλλέργης, οπωσδήποτε στήριξε στην ικανότητα έμπειρων Αρχιτεκτόνων και Καλλιτεχνών με κίνητρο τη προσωπική του Ευρωπαϊκή κουλτούρα, αλλα και την αγάπη του για το Κρητικό νησί, διαθέτοντας τεράστια ποσά από τη μεγάλη του περιουσία
ΑΞΙΟΣΗΜΑΝΤΗ ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΗ ΣΤΟΝ Ι. Ν. ΜΟΝΗΣ ΑΡΚΑΔΙΟΥ
Η ως άνω Εκκλησία της «Κυριάννας», άριστα διατηρημένη, είναι ανέκαθεν «Ενοριακή» και λέγεται κα της «Παναγίας». Στο κτίριο δεσπόζει ο Βυζαντινός τρούλος.
Η πρόσοψη επειδή στην όλη επιφάνεια της υπάρχουν αρχιτεκτονικά μέλη, που προσομοιάζουν, με αντίστοιχα της πρόσοψη, στη Εκκλησία της Ι. Μονής Αρκαδίου, εδώ θα αναφερθούμε, μονο εις αυτήν και σε κανένα άλλο τμήμα του ίδιου αυτού Ναού της «Κυριάννας» .
Αποτελείται από τρία μέρη:
- Το βασικό τοίχο, με την κεντρική πύλη, άνω κυκλική με αετώματα και εκατέρωθεν διπλούς ανισοϋψείς κίονες.
- Ενδιάμεσο τοίχο, με μεσαίο στρογγυλό παράθυρο. Το κωδωνοστάσιο με το οξυκόρυφα καμπαναριά.
- Ανάμεσα στα καμπαναριά, ανοίγονται δυο στρογγυλά παράθυρα, ενώ στα ακραία αποτελειώματα του ευθύγραμμου πέτρινου τοίχου υψώνονται δύο Πυργίσκοι.
ΠΡΟΣΟΜΟΙΑΖΟΝΤΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΙΣ ΠΡΟΣΟΨΕΙΣ: Ι. Ν. ΜΟΝΗΣ ΑΡΚΑΔΙΟΥ ΚΑΙ Ι. ΕΝΟΡΙΑΚΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΧΩΡΙΟΥ, ΚΥΡΙΑΝΝΑΣ
- Η προσκλίνους σε κατεύθυνση πυραμιδοειδους ακμής, ακραίας γραμμής «Σκάρπα» (στο α΄ κτιριο ολη, στο β΄ εν μέρει).
- Η βάση και η μορφή των κιόνων, παράπλευρα στις θύρες
- Το οξυκόρυφο στα ημικύκλια των καμπαναριών
- Κοχλιοειδή διακοσμητικά στα άκρα του ανω τοίχους πρόσοψης
- Τα στρογγυλά παράθυρα
- Οι Πυργίσκοι
- Κεντρικές Πύλες, με διαφορετική τοποθέτηση του κυκλικού ως και του γραμμικού σχήματος.
- Αναφορικά, με τις ως ανω ομοιότητες , θα μπορούσαμε, να παρατηρήσουμε,ότι άσχετα από την χρονολογία ίδρυσης της Εκκλησίας αυτής, του χωριού «Κυριαννας», η παρουσία του ίδιου Μεγαλάρχοντα, στο ιδιο αυτό χωριό, μέσα στο 16αι. της ανακαίνισης στο Αρκάδι, οπωσδήποτε φαίνεται , να έπαιξε ένα πολύ σημαντικό ρόλο, έστω και αν οι ομοιότητες αυτές δεν σημειώνουν παντού αντιστοιχία.
Σαν συμπέρασμα. Καθώς ο Ι. Ναός στη «Κυριάννα» με το θόλο του, διαφέρει σε ρυθμό από τον δικλιτο με τι ς οξυκόρυφες στέγες Ι. Ναό του Αρκαδίου, πιστεύουμε, ότι ο φιλόδοξος Αφέντης Ματθ. Καλλέργης, ζήτησε με την ανακαίνιση της πρόσοψης του Ναού, του δικού του χωριού (Κυριάννας).
Α) να εκφράσει, ίσως την ενιαία δικαιοδοσία του, τόσο στο Αρκάδι, όσο και στην «Κυριαννα» συνδυάζοντας αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά στοιχεία της Αναγέννησης, με τη δική του πρωτοβουλία, στα δυο ως άνω Εκκλησιαστικά κτίρια , με προτεραιότητα, βέβαια, στο παλιό Μοναστήρι.
Β) Σαν εξελιγμένος Άρχοντας ζήτησε να επιδιώξει την εκτέλεση εκσυγχρονισμένων, για την εποχή του μοτίβων, που δεν ήσαν άλλα από αυτά της ιταλικής Αναγέννησης.
Τελος , οι παρατηρούμενες διαφορές, όπως στο αριθμό θυμάτων, ως και καμπαναριών, αλλά και μερικά άλλα δεν κατορθώνουν, να παραμερίσουν τα προσωπικά κίνητρα, που οδηγούσαν τον πιθανότατο ανακαινιστή, στα αξιοσήμαντα ως άνω Έργα.
Για το ίδιο θέμα είναι αξιοσημείωτο, το όπως το Αρκάδι, έτσι και η εκκλησία της «Κυριάννας» ανήκαν στην Επισκοπή Αρίου και οπωσδήποτε, όπως συμβαίνει ακόμη και στους επόμενους αιώνες, το Αρκάδι πάντα ασκούσε επιβολή, στην ενοριακή Εκκλησία αυτού του χωριού ως και των άλλων γύρω. Όλ’ αυτά συνέβησαν στο 16ο και. και πιθανότατα από τους ίδιους έμπειρους Αρχιμαστόρους, ή τουλάχιστο, με υποδείξεις των.
Οι διαπιστώσεις αυτές, που γίνονται για πρώτη φορά στον ενοριακό Ι.Ν. «Κυριάννας» θα άξιζε να τύχουν ευρύτερης διερεύνησης.
ΤΟ ΧΩΡΙΟ ΚΥΡΓΙΑΝΝΑ ΚΑΙ Ο ΦΕΟΥΔΑΡΧΗΣ ΜΑΤΘΑΙΟΣ ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ
Χωρίς στοιχεία από την τοπική παράδοση, βάσει μόνο των όσων υπάρχουν σποραδική ιστορικών και νοταριακών στοιχείων, αλλά και με την εντύπωση των όσων στο ίδιο αυτό χωριό σωθήκαν κτιριακών ή άλλων ενθυμημάτων του 16ου μπορούμε να σκεφθούμε την αλλοτινή εκείνων των καιρών, εικόνα αυτού του χωριού .
Ο διασημος Βυζαντινάρχοντας Ματθαίος Καλλέργης, αριστοκράτης, τιτλούχος , βαθύπλους, παρά το γεγονός ότι και η μητέρα του, ως και οι σύζυγοί του, από τους δύο γάμους του, ήταν Ιταλίδες ή α΄ συζ. Η Cammila Donato, ήταν εγγονή του Δόγη της Βενετίας Φραγκίσκου Donato, β΄συζ. Η Marima Emo. Ο ίδιος ήταν πολύ πιστός στην Ορθοδοξία, εξαιτίας της Βυζαντινής του καταγωγής, ως λάτρης του Κρητικού νησιού.
Χάρις δε, στη θρησκευτική του πίστη με ιδιαίτερο ενδιαφέρον φρόντισε για το τόσο σημαντικό έργο της ανακαίνισης της Ι. Μονής Αρκαδίου, που άλλωστε περιλαμβανόταν απέραντο φέουδο του, στο Άριο.
Στο ίδιο το πανέμορφο χωριό, την «Κυριάννα» με την επιβλητική εκκλησία της Παναγίας, που η πρόσοψή της ανακαινίστηκε με αρχιτεκτονικά μοτίβα, παρόμοια με ορισμένα του Αρκαδίου, ενώ στη Νότια πλευρά του Ναού είναι έμβλημα των Καλλέργηδων, με το ανακτορικό Μέγαρο που και σήμερα σώζεται στη μεσοχωριά, με τα διάφορα αρχοντικά οικήματα και το μικρό μεσαιωνικό υδραγωγείο, οπωσδήποτε ήταν ένα ξεχωριστό χωριό, εκείνα τα χρόνια, στα μέσα του 16ου αι. !
Η κοινωνία της είχε κληρικούς, είχε λόγιους και ανάμεσά τους ένα Γεώργιο Χορτάτζη! Πλάι του ο Γραμματικός ο δραστήριος Τζουλιάνο Καρντουτσι και άλλοι ίσως βοηθητικοί..
Στον ευρύχωρο καλτεριμόδρομο και τα παραδρόμια του, κυκλοφορούσαν άρχοντες καβαλαρέοι και άλλοι ξενοχωριανοί ενοικιαστές, όπως και καλλιεργητές και απλοί ξωμάχοι. Ο Ματθαίος Καλλέργης που ήταν γενναίος πολεμιστής, ήταν και ανθρωπιστής. Τον Κρητικό λαό τον πονούσε και θαρρετά τον υποστήριζε απέναντι στις ενετικές Αρχές. Ήταν γνώστης των βιωτικών συνθηκών του, που καθόλου δεν ενέκρινε..
ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ
Αγιοι Θεοδωροι Πλατάνι
Αγιος νικολαος Πορτέλλες
Αλατσά Πριναρες
Αλιακές Ρουσσά
Αμπελώνες Σαλιακόβρυσσο
Αντικουκιά Σελιμές
Αξωτή Σωχώρα
Αρμους Τάφρα
Γραμπελα Φαράγγι
Δισταύρι Χόντρος
Δραζανου Χόχλακας
Λιμνη Πλακαλώνια
Καλαμάκια
Καλλεργιαννα
Καρβουνόλακκος
Κονοστάσι Λαγγά
Λαδαρό
Λακκους
Λασήθι
Μνολιθος
Μπελαντές
Πτουσανά
Πιπερές
Η ΠΑΙΔΕΙΑ
ΣΧΟΛΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ
Γενικά η παροχή παιδείας, ήδη από αιώνες φαίνεται ότι δεν έλειψε για τα παιδιά των κατοίκων του δραστήριου και πολυάνθρωπου αυτού χωριού.
Επι Ενετών, είναι πιθανότατο ότι ένας αριθμός μαθητών και μάλιστα προυχόντων και αξιωματούχων, που ζουσαν στην Κυριάννα, φοιτούσε στην Σχολή Αρκαδίου που λειτουργούσε στη
άλλωστε αυτή η σχολή στην οποία φοιτούσαν και οι Μοναχοί του Αρκαδίου, είναι ενδεχόμενο, να ήταν Έργο των χρόνων του Ματθαίου Καλλέργη, της μεγάλης αυτής προσωπικότητας του αναγεννησιακού πνεύματος, στο Άριο και ευρύτερα στη Κρήτη..
Επί Τούρκων είναι γνωστό και από την τοπική Παράδοση, τοι στο κεφαλοχώρι, την «Αμνάτο», μεταξύ δε αυτών και τα παιδιά της «Κυριάννας».
Μετά την απελευθέρωση του Νησιού, στη «Κυριάννα» λειτούργησε Σχολείο . την ένα μικρό κτίριο , του οποίου σώζονται κάποια ετοιμόρροπα μέρη κτιριακά γειτονικά της παλαιάς εκκλησίας της Παναγίας .
Σύγχρονα διακρίνεται εκεί και ένα ονταδάκι τριγωνικό με τζάκι και ..σταμνοστάτη! εικόνα συγκινητική! Αυτή ήταν η κατοικία του Δασκάλου!
Αργότερα το χωριό απέκτησε κανονικό Σχολικό Κτίριο το οποίο και λειτουργεί.
Επισκεπτόμενοι το φιλοπρόοδο χωριό της «Κυριάννας», διακινείται η ευκαιρία να γνωρίζουμε , εκτός από το θαυμάσιο τοπίο του και τον ανοικτον Ορίζοντα, τα εξαίρετα Μνημειακά Κτήρια που αξίζουν κάθε φροντίδα για ανακαίνιση και προβολή.
Επιβλητικές παλαιές Εκκλησίες, τα μεγαλόπρεπα Θόλα, η λιτή κατοικία του δασκάλου, παρεκκλήσια και άλλα, είναι έργα ανεπανάληπτης έμπνευσης και τεχνικής! Παλαιά ακόμη οικοδομικά ενθυμήματα, είναι γειτονικά στη Λεωφόρο Αρκαδίου, προς το τέλος του όμορφου χωριού, το μικρό Παρεκκλήσι του Αγίου Ευστρατίου και πλάι του το Υδραγωγείο , που και σήμερα ακόμα λειτουργεί.
Βέβαια , στη γενική εικόνα της «Κυριάννας», εντυπωσιακά προβάλλουν τα σύγχρονα κτίρια, η νεότευκτη εκκλησία του Αγίου Νεκταρίου και πολλές κατοικίες, με θαυμάσια οικοδομική και κάθε τεχνική εξυπηρέτηση! Είναι εργα των ίδιων έμπειρων κατοίκων και αυτός είναι ένας ακόμα λόγος ιδιαίτερης εκτίμησης αυτού του χωριού, στο οποίο λειτουργεί Δημοτικό Σχολείο. Βέβαια αρκετοί έχουν μετοικήσει από το άνω χωριό, χαμηλότερα στη λεωφόρο. Είναι και τα καφενεία.
Τελικά, φεύγοντας από την όμορφη αυτή περιοχή, ακούσια, κάνομε τη σύγκριση των καιρών.
Εδώ κάποτε ακτινοβολούσε τέλεια άγνωστη σήμερα μορφή, ο Ματθαίος Καλλέργης, ο φιλόδοξος Ευρωπαϊστής, ο εμπνευσμένος από τα οράματα της Αναγέννησης! Από δω πέρασαν πρωτομαστόροι και καλλιτέχνες περιωπής! Ο χρόνος έσβησε τα πάντα, ούτε η παραμικρή μνήμη δε σώθηκε. Όμως απομένουν τα δημιουργήματα, ερειπωμένα, εγκαταλελειμμένα όμως υπαρκτά.
Σήμερα τα ίδια φιλοπρόοδα κίνητρα οδηγούν τους αεικίνητους Κυργιαννίτες σε κάθε τι δημιουργικό, ωφέλιμο και ωραίο! Γιαυτό και το χωριό τους αξίζει κάθε μέριμνα, για επιβίωση και ευημερία. Άλλωστε κτιριακά, οδικά, πολιτιστικά, είναι από τα πιο εκσυγχρονισμένα Ρεθυμνιώτικα χωριά.