Επιτέλους ήρθε στο φως η ζωή και το έργο του με την ευκαιρία του συνεδρίου για την παρουσία των Ρώσων στο Ρέθυμνο
Πόσοι άραγε γνωρίζουν τους ευεργέτες αυτού του τόπου;
Ο Γεώργιος Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκης υπήρξε ένας από αυτούς. Αλλά δυστυχώς για τους νεότερους παραμένει άγνωστος.
Επρεπε να γίνει το εξαιρετικής σπουδαιότητας συνέδριο για την παρουσία των Ρώσων στο Ρέθυμνο, για ν΄ακούσουμε και να μάθουμε από τον επιφανή Πανεπιστημιακό κ. Δετοράκη και το λόγιο Διευθυντή της Δημόσιας Βιβλιοθήκης κ. Γιάννη Παπιομύτογλου πόσο σημαντικός άνθρωπος υπήρξε ο Γεώργιος Χατζηγρηγοράκης και πόσο βοήθησε τον τόπο του σε χαλεπούς καιρούς.
Από τις τόσο εμπεριστατωμένες αυτές ομιλίες σταχυολογούμε χαρακτηριστικά αποσπάσματα ,αποτίοντας έτσι ένα ελάχιστο φόρο τιμής με την αναφορά μας στη μεγάλη αυτή μορφή.
ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ
Ο Γεώργιος Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκης ήταν γόνος της ιστορικής οικογένειας των (Χατζη) Γρηγοράκηδων των Σφακίων. Ο παππούς του Ξενοφών Χατζηγρηγοράκης διέπρεψε ως πρακτικός γιατρός και αγωνιστής στην επανάσταση του 1821.
Ο πατέρας του Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκης (ή απλώς Γρηγοράκης)υπήρξε επίσης επιφανής γιατρός και αγωνιστής των Κρητικών Επαναστάσεων.
Ο Γεώργιος γεννήθηκε στη Χώρα Σφακίων στις 5 Φεβρουαρίου 1853. Η αναφερόμενη μητέρα του Χρυσή ήταν κόρη του Γεωργίου Πωλογιωργάκη ,οπλαρχηγού στην επανάσταση του 1821.Τα πρώτα γράμματα διδάχτηκε στη Χώρα Σφακίων
Όταν ήταν 12 χρονών ειχε την ατυχία να βιώσει μια τραυματική εμπειρία. Είδε το πατρικό του σπίτι να τινάζεται στον αέρα από έκκρηξη στα υπόγεια όπου εφύλασσαν πυρίτιδα που προόριζαν για τις ανάγκες της Επανάστασης του 1866. Από την ανατίναξη σκοτώθηκε η μητέρα του που ήταν έτοιμη να γεννήσει (κυοφορούσε όπως διαπιστώθηκε δίδυμα αγόρια , αλλά και τρία ακόμα αδέλφια του αγόρια κι αυτά.
Οπως είχε μάθει ο μικρός έκρυψε τον πόνο του και υποχρεώθηκε να συνεχίσει τις σπουδές του σε σχολείο της Μήλου ενώ το Γυμνάσιο τελείωσε στη Σϋρο.
Το πνεύμα του αλτρουισμού που τον χαρακτήριζε φάνηκε από την πιο τρυφερή του ηλικία όταν έσωσε από βέβαιο πνιγμό δύο συνομηλίκους του ,τον ένα στη Μήλο και τον άλλο στη χώρα Σφακίων.
Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ,ακολουθώντας την οικογενειακή παράδοση. Το 1873 διεκοψε τις σπουδές του και κατέβηκε στα Σφακιά για να γεφυρώσει τα χάσματα μεταξύ διαφόρων ομάδων αγωνιστών. Η έμφυτη τάση του να διεκπεραιώνει με σύνεση τα πιο σοβαρά θέματα φάνηκε έντονα στη φάση αυτή της ζωής του .
Κατάφερε να τους εμφυσήσει το πνεύμα του αγώνα που έπρεπε να είναι ο μοναδικός σκοπός πάνω από προσωπικές φιλοδοξίες και εγωκεντρικές διαθέσεις. Και επιστράτευσε στην προσπάθειά του εκτός από την δύναμη της πειθούς που διέθετε και την παράδοση ενεργοποιώντας το έθιμο της αδελφοποιίας.
Ο Γεώργιος Χ» Γρηγοράκης είχε στενή συνεργασία με την Κεντρική Υπερ των Κρητών Επιτροπή των Αθηνών από το 1877 και είχε εκλεγεί υπολοχαγός της Πανεπιστημιακής Φάλαγγας. Βρισκόταν σε συνεχή επαφή με πολλούς Κρήτες οπλαρχηγούς και προκρίτους με σκοπό τη νέα επανάσταση εναντίον της Τουρκίας, που βρισκόταν ήδη σε πόλεμο με την ομόδοξη Τουρκία.
Στις πρώτες πολεμικές πράξεις που σημειώθηκαν στις αρχές του 1878 καταλέγεται και ο εξαναγκασμός του Τούρκικου στρατού να εγκαταλείψει τα Σφακιά ειρηνικά και ναμεταφερθεί με τον οπλισμό του δια θαλάσσης στην Παλαιόχωρα Σελίνου. Ο ρόλος του Γεωργίου Χατζηγρηγοράκη υπήρξε πρωταρχικός.
ΠΟΛΥΣΥΝΘΕΤΗ ΔΡΑΣΗ
Στις μάχες που ακολούθησαν ,ο γιατρός συμμετέχει με πολλαπλές ιδιότητες
Πληρεξούσιος της επαρχίας του στη Επαναστατική Συνέλευση αλλά και αγωνιστής. Γιατρός αλλά καλός άγγελος για άπορους και δυστυχείς.
Λαμβάνει μέρος στις μάχες και τραυματίζεται στη θέση «Πόρος του Αλιγάνου»έξω από την Παναγία των Κεραμειών.
Το 1889 εκλέχτηκε με τον Ιωσήφ Μανουσογιαννάκη Γενικός Αντιπρόσωπος της επαρχίας Σφακίων για την υποστήριξη των δικαίων του τόπου ,μετά την κατάργηση της σύμβασης της Χαλέπας ενώπιον του εκπορσώπου της Πύλης Μαχμούτ Τζελαλδίν Πασά.
Στο μεταξύ από το 1882 είχε εγκατασταθεί στο Ρέθυμνο όπου νυμφεύθηκε την Ελένη θυγατέρα του εμπόρου Μανούσου Μαυραζά ή Μαυρατζάκη υποπροξένου της Ρωσίας στην πόλη μας.
Διετέλεσε διερμηνέας του Ρωσικού υποπροξενείου από το 1885 μέχρι το 1891 ,οπότε πέθανε ο πεθερός του και τον διαδέχτηκε στη θέση του υποπροξενου ,θέση την οποία διατήρησε μέχρι την πτώση του τσαρικού καθεστώτος.
Με την ιδιότητα αυτή προσφέρει ανεκτίμητες υπηρεσίες στο Ρέθυμνο.»Εφθανε λένε κάποιος κυνηγημένος να ακουμπήσει μόνο στο χερούλι της πόρτας του και δεν τολμούσε να τον πειράξει κανένας. Εύρισκε αυτόματα άσυλο.
Οι εξαιρετικές διπλωματικές του ικανότητες τον βοήθησαν να επηρεάσει τους Ρώσους και να τους εμπνεύσει έργα που βοήθησαν το Ρέθυμνο να ανακάμψει.
ΕΡΓΑ ΠΝΟΗΣ
Επί της εποχής του έγιναν από τους Ρώσους η ανακάινιση του Επικσοπείου , η ανέγερση του Νοσοκομείου εκεί που βρίσκεται σήμερα η Σχολή Αστυνομίας και που προς τιμήν του Τσάρου που είχε αναλάβει τη δαπάνη ονομάστηκε Τσάρειο ,διανοίχτηκαν δρόμοι ,εξασφαλίστηκε βοήθεια στους αγρότες με τρόφιμα ,σπόρους για καλλιέργεια, και ξυλεία για την ανοικοδόμηση κατοικιών.
Ο Χατζηγρηγοράκης ευτύχησε να καμαρώσει το γαμπρό του ,Μανούσο Κούνδουρο που παντρεύτηκε την κόρη του Χρυσούλα και επίσης να καμαρώσει τον πρωτότοκο γιο του ,μέλος της Βουλής των Κρητών.
Για τις φιλανθρωπείες του θα μπορούσαν να γίνουν άπειρες αναφορές . Εκτός από την αβραμιαία φιλοξενεία που χωρίς διακρίσεις πρόσφερε σε όποιον κατέφευγε στο σπίτι του πρόεσφερε και τις ιατρικές του φροντίδες χωρίς ποτέ να πάρει χρήματα.
Για την ωφέλεια των χωρικών κυρίως επιδόθηκε στη δημιουργία γεωργικών επιχιερήσεων ενώ ασχολήθηκε και με την ακτοπλοία.
Ο Γεώργιος Χατζηγρηγοράκης πέθανε μετά από μακρά νόσο στις 26 Αυγούστου 1937. Η ταφή του έγινε με μεγάλες τιμές . Ο Δήμος Ρεθύμνου έδωσε το όνομά του εκεί όπου ήταν η οδός Χορτατσών.
Κι έπειτα όλα ξεχάστηκαν. Και μόνο στο κυνήγι θησαυρού άρχισε να γίνεται λόγος για το κτήριο που ήταν το προξενείο και μόνο από τυχαίες αναφορές γινόταν λόγος για τον μεγάλο αυτό ευεργέτη. Ένα κτήριο που ακόμα δεν έχει ανακηρυχθεί διατηρητέο απο το Υπουργείο Πολιτισμού .
Από δυο επιφανείς τους κ.κ. Δετοράκη και Παπιομύτογλου πληροφορηθήκαμε περισσότερα για το Γεώργιο Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκη. Και είναι να απορείς πως σε μια πόλη των Γραμμάτων χρειάζονται κάποιες συγκυρίες όπως το συγκεκριμένο συνέδριο για να μάθουμε τους ευεργέτες τους τόπου. Αλλά τους τιμάμε;;;
Επιμέλεια Εύα Λαδιά
ΙΙ. Ο πολιτικός ρόλος του Γεώργιου Χατζηγρηγοράκη.
Η θέση του Υποπρόξενου ήταν λοιπόν μια θέση πολιτικά προσδιορισμένη. Ο Υποπρόξενος Γεώργιος Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκης διορίστηκε αρχικά με τηλεγραφική διαταγή του Προξενείου των Χανίων στις 24 Απριλίου 1891,2 ενώ με το υπ’ αριθμόν 113 προξενικό έγγραφο της 11 Σεπτεμβρίου 1891 διορίστηκε προσωρινός Υποπρόξενος. Ο Χατζηγρηγοράκης είχε διατελέσει αρχικά Διερμηνέας του Υποπροξενείου με το υπ’ αριθμόν 36 προξενικού εγγράφου της 25ης Μαρτίου 1885.
Ο Χατζηγρηγοράκης από τα χρόνια της Αθήνας, όταν σπούδαζε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, είχε ενεργή συμμετοχή στα πολιτικά ζητήματα της Κρήτης και διαδραμάτισε ενεργό ρόλο και κατά τις επαναστατικές περιόδους. Με πατέρα πολιτικό και αγωνιστή των Κρητικών Επαναστάσεων, πληρεξούσιο και Έπαρχο της επαρχίας Σφακίων, ο υιός δε θα μπορούσε παρά να ακολουθήσει τα βήματα του πατέρα και να επιδείξει ενεργή συμμετοχή από νωρίς στις Κρητικές Υποθέσεις.3 Από το 1877 διατηρούσε στενή σχέση με την Κεντρική Επιτροπή υπέρ των Κρητών της Αθήνας, είχε συνεχή επαφή με Κρήτες οπλαρχηγούς και προκρίτους. Συμμετείχε στην Προσωρινή Επιτροπή του Κρητικού Λαού που συστάθηκε στα Σφακιά στις 9 Ιουνίου 1877 με σκοπό την επαναστατική προπαρασκευή για την «ανάκτησιν των ανηκόντων τω Κρητικώ λαώ δικαίων υπέρ τε των Χριστιανών και Μωαμεθανών κατοίκων της νήσου».4 Ήταν η περίοδος που ο ρωσοτουρκικός πόλεμος αναπτέρωνε τις ελπίδες των Κρητών για την αλλαγή της κατάστασης στο νησί τους. Στην Επανάσταση του 1878 συμμετέχει ενεργά ως πληρεξούσιος της επαρχίας Σφακίων στην Γενική Συνέλευση των Κρητών. Το 1882 ο Χατζηγρηγοράκης νυμφεύτηκε την Ελένη, κόρη του Εμμανουήλ Μαυραντζάκη τον οποίο και θα διαδεχτεί μετά τον αιφνίδιο θάνατό του στη θέση του Υποπρόξενου. Στις 24 Φεβρουαρίου 1912 θα τιμηθεί με το παράσημο της Αγίας Άννης τρίτης τάξεως και την 28 Δεκεμβρίου 1913 με το μετάλλιο για την τριακοσιετηρίδα του αυτοκρατορικού οίκου των Ρωμανώφ.
Ένα βασικό ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι αν ο Υποπρόξενος Χατζηγρηγοράκης διαμόρφωνε την πολιτική του συμπεριφορά σύμφωνα με τις οδηγίες πλεύσης του πολιτικά προϊσταμένου του εκπροσώπου της Αυτοκρατορικής Ρωσίας στην Κρήτη ή αν είχε και έως ποιο σημείο δυνατότητες παρέκκλισης από τις επίσημες διπλωματικές θέσεις του Προξενείου, όποτε συναντούσε ο ίδιος ασυμφωνίες με τις δικές του πολιτικές γραμμές. Είναι λογικό να υπήρχε μια διαρκής διαπραγμάτευση μέσα στην εκάστοτε συγκυρία, η οποία διαμόρφωνε μέσα από μια αμφίδρομη σχέση και τα όρια των δυνατοτήτων του Υποπρόξενου να εφαρμόσει τη δική του πολιτική πρακτική. Υποστηρίζουμε πως η περίοδος των επαναστάσεων στο τέλος του 19ου αιώνα έδινε μεγαλύτερη ευελιξία και αυτονομία στις πολιτικές κινήσεις του Υποπρόξενου, ενώ θα περίμενε κανείς το αντίθετο, να υπάρχει, δηλαδή, μεγαλύτερος βαθμός εξάρτησης από την πολιτική του ρωσικού Προξενείου μέσα στη ρευστότητα των συνθηκών.
Ο Υποπρόξενος θα μπορούσε να έχει δύο επιλογές˙ είτε να λειτουργεί σε καθεστώς διπλωματικής νομιμότητας προασπίζοντας τα συμφέροντα της ξένης δύναμης που εκπροσωπούσε, είτε να προωθεί τα δικά του συμφέροντα, τα οποία μέσα στις επαναστατικές συνθήκες ταυτίζονταν, ενδεχομένως, με τα συμφέροντα της χριστιανικής κοινότητας. Μια τρίτη επιλογή δε συνεπαγόταν την ύπαρξη δύο διαρκώς αντιτιθέμενων πολιτικών κατευθύνσεων, αλλά μια ταύτιση πολιτικών πρακτικών ανάμεσα στον Υποπρόξενο και την προϊστάμενη προξενική αρχή στα Χανιά. Σε κάθε περίπτωση όσον αφορά το τοπικό επίπεδο, εντός των διοικητικών ορίων του Τμήματος Ρεθύμνης, ο Υποπρόξενος στηριζόμενος σε τοπικά δίκτυα που παρουσιάζουν μια κοινότητα συμφερόντων, μπορούσε να κινηθεί παράλληλα ή/και να παρακάμπτει τις προξενικές διαταγές χωρίς να υποστεί τις συνέπειες που μια τέτοια συμπεριφορά συνεπαγόταν για κάθε διπλωμάτη.
Αυτό που προκύπτει ήταν πως για τη Ρωσία η θέση του Υποπρόξενου δεν υπήρξε ποτέ ασυμβίβαστη με το επαναστατικό παρελθόν που μπορούσε να διαθέτει ο υποψήφιος για την πλήρωση της θέσης αυτής. Στο διορισμό του Χατζηγρηγοράκη θα πρέπει να έπαιξε ρόλο και η υποστήριξη από τη μεριά του μετριοπαθών θέσεων ως προς την επίλυση του Κρητικού Ζητήματος. Ήταν από εκείνους που μέχρι την τελευταία στιγμή έβλεπε ένα κοινό μέλλον για τους χριστιανούς και μουσουλμάνους κατοίκους της Κρήτης, ήθελε, όμως, και την με κάθε μέσο απομάκρυνση του τουρκικού στρατού από το νησί.
ΙΙΙ. Ο διεισδυτικός στη ματιά του Γάλλος διπλωμάτης Victor Berard αναφέρει ότι μετά το φιρμάνι της 26ης Οκτωβρίου 1889, το οποίο και καταργούσε το σύνολο των προνομίων της Σύμβασης της Χαλέπας έως το 1895, οι Μπέηδες «είχαν πέντε καλές χρονιές».5 Η οθωμανική εξουσία ήταν συγκεντρωτική και απολυταρχική, ενώ η Γενική Συνέλευση τελούσε εν πλήρη απραξία. Η ισχυροποίηση της πολιτικής και οικονομικής δύναμης των μπέηδων δυσαρεστούσε και σημαντικό μέρος της μουσουλμανικής κοινότητας, που δεν αγνοούσε τα πλεονεκτήματα μιας Γενικής Συνέλευσης των Κρητών.6 Λίγο πριν το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1897, η δράση τους, που για τον Υποπρόξενο ήταν υπόγεια, και η συμμαχία τους με τους Οθωμανούς μεγαλοκτηματίες είχε σαν στόχο την υποκατάσταση της εκτελεστικής εξουσίας στην Κρήτη (Γενικός Διοικητής Κρήτης, Γενικό Διοικητικό Συμβούλιο) και την προβολή προσκομμάτων σε οποιαδήποτε μεταρρυθμιστική προσπάθεια που θα επιχειρούνταν. O Χατζηγρηγοράκης δεν αγνοεί την ταξική διάσταση του ζητήματος, ότι σημαντικό μέρος των κατώτερων μουσουλμανικών κοινωνικών στρωμάτων απέβλεπε και αυτό, όπως και οι χριστιανοί, στη βελτίωση της κοινωνικής του θέσης. Παρ’ όλα αυτά ενοχοποιεί τους μη έχοντες μουσουλμάνους για τις καταστροφές και για την απειλή να οδηγηθούν τα πράγματα στην επανάσταση.7 Από τις αρχές του 1893 ο Χατζηγρηγοράκης αναφέρει προς τον πολιτικό προϊστάμενό του Πρόξενο Νεάγα ότι «η Διοίκησις και τα όργανά της, ποσώς δεν φέρονται προς όλους καλώς και ούτε των ξένων υπηκόων φείδονται πλέον».8 Η διαπίστωση αυτή διαρκώς θα επαναλαμβάνεται με κάθε αφορμή, μαζί με τις κατηγορίες για βιαιότητες από τη μεριά των Οθωμανών. Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1897 ο Υποπρόξενος θα συνδέσει την υπεράσπιση της χριστιανικής κοινότητας με την επέμβαση υπέρ αυτής των Μεγάλων Δυνάμεων και όχι τόσο με την αίσια έκβαση της Επανάστασης. Και οι επαναστάτες, όμως, παρά τα διαφορετικά αιτήματα και τις σοβαρές μεταξύ τους διαφωνίες, θα στηρίξουν τις ελπίδες τους σ’ αυτή την επέμβαση της Ευρώπης. Ο ίδιος πίστευε πως το Κρητικό ζήτημα στην παρούσα περίοδο ήταν πρωτίστως ζήτημα διοικητικό, γι’ αυτό και επικέντρωνε την προσοχή του στην απονομιμοποίηση της οθωμανικής διοίκησης, διατυπώνοντας το αίτημα για γενικότερες διοικητικές αλλαγές και για ένα νέο πολίτευμα, που θα προέλθει από την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων.9 Ο ίδιος δεν θα διατυπώσει προς τον Γενικό Πρόξενο καμία σκέψη για το διάδοχο πολιτικό καθεστώς του νησιού, κυρίως γιατί ακόμη δεν μπορούσε να σκεφτεί μια πολιτική κατάσταση χωρίς την παρουσία της οθωμανικής εξουσίας. Πίστευε, λοιπόν, πως με τις κατάλληλες διοικητικές μεταρρυθμίσεις θα μπορούσε να επανέλθει η απολεσθείσα ηρεμία στο νησί. Τρόμαζε στην ιδέα της επανάκαμψης παλαιότερων διοικητικών καθεστώτων, ακόμη και αυτού της Σύμβασης της Χαλέπας, που θεωρούσε ότι δεν μπόρεσε να λειτουργήσει αποτελεσματικά.10 Ακόμη και όταν το 1897 με το ξέσπασμα των επαναστατικών συγκρούσεων το Κρητικό ζήτημα γίνεται πολιτικό, ο Χατζηγρηγοράκης δεν θα πάρει μια σαφή πολιτική θέση, υπέρ της μιας ή της άλλης λύσης, και επιμελώς θα αποφεύγει να διατυπώσει ο ίδιος κάποιο αίτημα προς την προϊστάμενη αρχή του. Το τι πίστευε ο ίδιος διαφαινόταν από τις πληροφορίες, τις φήμες και τις ειδήσεις που επέλεγε ή αποσιωπούσε να παρουσιάζει στον Γενικό Πρόξενο.
Το Μάιο του 1897 θα τεθεί το ζήτημα της παραχώρησης Αυτονομίας στην Κρήτη από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Ο Χατζηγρηγοράκης, ενώ θα έχει μια διαμορφωμένη πολιτική άποψη υπέρ της Αυτονομίας, δε θα την υποστηρίξει ανοιχτά προς το Γενικό Προξενείο.11 Θα περιμένει τις εξελίξεις που ο ίδιος πίστευε πως θα δρομολογούνταν από τις ίδιες τις ευρωπαϊκές δυνάμεις. Η αγωνία κορυφώνεται στις αρχές Ιουνίου 1898 όταν και καταφτάνουν από τις Πλακούρες οι πρώτες πληροφορίες ότι οι Δυνάμεις αποφάσισαν περί του διορισμού του πρίγκιπα Γεωργίου.12 Με την αποχώρηση του οθωμανικού στρατού η κατάσταση αλλάζει άρδην. Στο εξής, η ασκούμενη ρωσική πολιτική θα εκφράζει πλήρως τα συμφέροντα του Υποπρόξενου Χατζηγρηγοράκη και ως προς την αντιμετώπιση του εναπομείναντος μουσουλμανικού στοιχείου, που σύντομα θα αποτελούσε και αυτό παρελθόν, και ως προς την υποστήριξη του αρμοστειακού καθεστώτος και της επιλογής του πρίγκιπα Γεωργίου στη θέση του Ύπατου Αρμοστή.
Συμπερασματικά. Η διαδρομή του Χατζηγρηγοράκη από τα Σφακιά στη θέση του Υποπρόξενου της Ρωσίας παρουσιάζει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του μικροαστικού ιδεώδους της κοινωνικής ανόδου, όπως αυτά εκφράστηκαν στο λόγο του Θεόδωρου Δηλιγιάννη το 1893: «Αρετή της φυλής είναι να ορμάται τις εκ του μηδενός, να εξέρχεται εις την κοινωνίαν μη έχων ουδ’οβολόν, ν’αγωνίζεται εν τω βίω εκθύμως ίνα κερδήση μικρόν τι ημερομίσθιο, να υποβάλληται εις τας εσχάτας στερήσεις, να παρασκευάζει μικρόν τι περίσσευμα, να φυτεύη άμπελλον, να οικοδομή οικίσκον όπως τεθεί υπό στέγην, να αγοράζη μετ’ολίγον αγρόν και κτήματα, να έρχηται εις γάμον, να φροντίζη περί εκπαιδεύσεως των υιών του και των θυγατέρων του, να οικονομή τας προίκας των θυγατέρων του ίνα αποκαταστήση αυτάς μετά συζύγων μετερχόμενων επάγγελμα ευγενέστερον εκείνου, όπερ μετήρχετο αυτός, και να κρίνη εαυτόν ευτυχή εάν ιδή τον υιόν αυτού εκλεγόμενον βουλευτήν».13
Η εγχώρια χριστιανική αστική τάξη που απελευθερώνεται από το Σουλτάνο έχει πια επί Κρητικής Πολιτείας τη δυνατότητα να πετύχει την ποθητή κοινωνική της άνοδο: «Η αρτισύστατος Κρητική Πολιτεία ήτο βλέπετε τότε αρκετά πρόσφορος προς εκμετάλλευσιν με την καθιερωθείσαν μάλιστα πολυτέλειαν περί την διοίκησιν. Θέσεις επί θέσεων, πολυτέλειαι επί πολυτελειών, αρκεί να εξοικονομούντο οι φίλοι και να δημιουργούνται νέοι διά τους σκοπούς του μέλλοντος».14
1 Αρχείο ρωσικού Υποπροξενείου Ρεθύμνης (εφεξής Α.Ρ.Υ.Ρ.), έτος 1898, «Reglement Relatif aux Consuls Etrangers». Για το συγκεκριμένο αρχειακό υλικό βλ. Ζαχαρίας Δ. Αντωνάκης, Το Αρχείο του ρωσικού Υποπροξενείου Ρεθύμνης: Οι δραστηριότητες του Υποπρόξενου Γεωργίου Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκη και ο ρόλος του ρωσικού Υποπροξενείου Ρεθύμνης την περίοδο 1895-1909, Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου, Οκτώβριος 2005 (σσ. 66). Η διάσωση και συντήρηση του εν λόγω αρχείου πολλά οφείλει στον Γιάννη Παπιομύτογλου, πρώην διευθυντή της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου.
2 Α.Ρ.Υ.Ρ., αρ.σχεδίου 16, Χατζηγρηγοράκης προς Λ. Νεάγα, Γενικό Πρόξενο Ρωσίας, 26 Απριλίου 1891. Ο Χατζηγρηγοράκης αναφέρεται στην κηδεία του προϊσταμένου του Μαυραντζάκη. Με το ίδιο έγγραφο αποδέχεται το διορισμό του στη διεύθυνση του Υποπροξενείου Ρεθύμνης. Ο Μαυραντζάκης απεβίωσε στις 23 Απριλίου 1891.
3 Μανώλης Ε. Δετοράκης, «Ο γιατρός αγωνιστής Γεώργιος Ιωσ. Χατζηγρηγοράκης ή Χατζηγρηγόρης (1853-1937)», Κρητολογικά Γράμματα, τ.χ. 11 (1995), σ. 355-366.
4 Υπόμνημα «Προς τα Έθνη και τας Κυβερνήσεις της Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσσίας, Ιταλίας, Γερμανίας Αυστρίας και Αμερικής», Σφακιά 9 Ιουνίου 1877, το οποίο υπογράφει και ο Χατζηγρηγοράκης ως μέλος της Προσωρινής επιτροπής, Α.Ρ.Υ.Ρ., έτος 1877.
5 Victor Berard, Κρητικές Υποθέσεις, οδοιπορικό 1897. Μέρες ναυάρχων και επανάστασης, Τροχαλία,1994, (α΄έκδοση 1900), σ. 99-101.
6 Α.Ρ.Υ.Ρ., αρ.σχεδίου 111, Χατζηγρηγοράκης προς Δεμερίκ, 12 Αυγούστου 1896. Αναφέρεται περιληπτικά ότι οι Οθωμανοί δεν ενοχλήθηκαν στο άκουσμα ότι η Ευρώπη ανέλαβε να λύσει το Κρητικό Ζήτημα. Ως «άνθρωποι του πεπρωμένου» είναι έτοιμοι να υποταχθούν σε κάθε λύση. Οι πλούσιοι Οθωμανοί επιθυμούν την ησυχία κάτω από οποιοδήποτε πολίτευμα και έθνος. Οι φτωχοί Οθωμανοί εύκολα πείθονται στο νόμο, ούτε θέλουν να αλληλοκαταστρέφονται με τους Χριστιανούς. Τρέφουν μεγάλο μίσος κατά των προυχόντων Οθωμανών και είναι έτοιμοι να εγκαταλείψουν το αίτημα για Επανάσταση το οποίο οι Τούρκοι προύχοντες προκάλεσαν με τις αδικίες τους. Αυτοί οι φτωχοί Οθωμανοί καταστρέφουν αδιακρίτως και οικίες Βέηδων όπως συνέβη στο Άδελε, όπου καταστράφηκε η οικία του Ιουσούφ Βέη και άλλων πολλών. Στους Αρμένους του Κλαψαράκη, στον Κάστελλο του Ζουραράκη, στον Σωματά του Χατζηδάκη. Επιπλέον κατηγορούν την Υψηλή Πύλη ότι τους εγκατέλειψε.
7 Α.Ρ.Υ.Ρ., αρ.σχεδίου 114, Χατζηγρηγοράκης προς Δεμερίκ, 14 Αυγούστου 1896. Στην επιστολή αναφερόταν ότι στις 12 Αυγούστου 1896 εμποδίστηκαν οι Τούρκοι να βγουν εκτός της στρατιωτικής ζώνης με σκοπό να κόψουν καρποφόρα δέντρα και να καταστρέψουν τις ελιές. Κάποιοι από αυτούς συνελήφθησαν. Εξαιτίας της αναχαιτίσεώς τους συναθροίστηκαν στις 13 Αυγούστου 1896 στο Πλατανάκι, έξω από την πόλη, και πραγματοποίησαν διαδήλωση. Επρόκειτο για περίπου 400 άτομα. Η πορεία διήλθε από το Μεϊντάνι και χωρίς να εμποδιστούν έφτασαν στο Τελωνείο και το λιμάνι. Οι Οθωμανοί αυτοί κατηγορούσαν τους Βέηδες ότι εκείνοι ανάγκασαν τη Διοίκηση να εμποδίσει την έξοδό τους. Οι διαδηλωτές άρπαξαν από το οθωμανικό κατάστημα του Βαφή Εφένδη Σελιανάκη σάκους με αλεύρι και περίπου 6 άρτους από χριστιανικό φούρνο του Σωκράτη. Απείλησαν και άλλο χριστιανικό κατάστημα, του Ζαχαριουδάκη, αλλά εμποδίστηκαν από χριστιανούς χωρικούς. Ο Υποπρόξενος εκτιμά πως όλα αυτά γίνονται εξαιτίας του μίσους που τρέφουν εναντίον των πλούσιων Οθωμανών και πιστεύουν [οι Οθωμανοί διαδηλωτές] ότι πρέπει να γίνει πραξικόπημα για να επέλθει η Αγγλική κατοχή.
8 Α.Ρ.Υ.Ρ., αρ.σχεδίου 2, Χατζηγρηγοράκης προς Νεάγα, 12 Ιανουαρίου 1893.
9 Α.Ρ.Υ.Ρ., αρ.σχεδίου 110, Χατζηγρηγοράκης προς Πρόξενο Δεμερίκ, 11 Αυγούστου 1896 και Α.Ρ.Υ.Ρ., αρ.σχεδίου 79, Χατζηγρηγοράκης προς Δεμερίκ, 6 Ιουνίου 1896. Ο Berard θεωρούσε πως «αυτή την ώρα [1896], το Κρητικό ζήτημα δεν είναι ακόμα πολιτικό, αλλά απλώς διοικητικό˙ μια απλή αναδιοργάνωση της δημόσιας διοίκησης θεωρείται από όλους ως η πρώτη αναγκαιότητα. Σύμφωνα με τη γνώμη του κυβερνήτη [Καραθεοδωρή πασά], κρητικοί και Πρόξενοι, αν θέλουν ν’ αποκαταστήσουν μια παροδική ηρεμία και να προετοιμάσουν μια μελλοντική μεταρρύθμιση, θα αρκούσε ν’ απολύσουν την παλιά χωροφυλακή, που δεν είναι πια παρά μια ομάδα κακοποιών, και να στρατολογήσουν νέους χωροφύλακες ντόπιους ή ξένους», Berard, 1994, ό.π., σ.120.
10 Α.Ρ.Υ.Ρ., αρ.σχεδίου 152, Χατζηγρηγοράκης προς Δεμερίκ, 25 Οκτωβρίου 1896.
11 Α.Ρ.Υ.Ρ., Ποριτάκης Γεώργιος (Σύρος) προς Χατζηγρηγοράκη (Ρέθυμνο), 28 Μαΐου 1897.
12 Α.Ρ.Υ.Ρ., Ε. Βιστάκης, πληρεξούσιος, προς Χατζηγρηγοράκη, 21 Ιουνίου 1898.
13 Θ. Π. Δηλιγιάννης, Λόγος πρός τήν Βουλήν, 14 και 15 Ιανουαρίου 1893, Αθήνα, 1893.
14 Εφημερίδα, «Επιθεώρησις», 26 Ιουλίου 1904.