ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ Τοπωνυμικά του Ρεθύμνου

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΡΕΘΥΜΝΗΣ

 

Κρητολογικά

Γράμματα

 

ΡΕΘΥΜΝΟ 2013

 

 

 

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ

Τοπωνυμικά του Ρεθύμνου

(δρόμοι και συνοικίες)

σχετιζόμενα με τη Ρωσική Παρουσία

στο Ρέθυμνο (1897-1909)

 

20ός ΑΙΩΝΑΣ, ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ η πρώτη δεκαετία τού 20ού αιώνα (1898-1907), ξεκινά με την παρουσία των Ρώσων στο Ρέθυμνο και τη δημιουργία τής αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας. Ο τόπος, τότε, γνώρισε μια πρωτόγνωρη οικονομική άνθιση και ανάπτυξη, που οφείλεται, ασφαλώς, στους 2.500 ομόδοξους Ρώσους, που ορίστηκαν ως εγγυήτρια δύναμη τήρησης τής τάξης στο διαμέρισμα τού Ρεθύμνου, με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Θεόδωρο ντε Χιοστάκ, που αποδείχθηκε άνδρας ικανός και φιλέλληνας. Τα καφέ σαντάν έκαναν την εμφάνισή τους, που απέβλεπαν στη διασκέδαση των ξένων στρατευμάτων τής πόλης, φέρνοντας καλλιτέχνες από το Παρίσι, τη Βιέννη και την Πράγα, κεντρικά δε σημεία τής πόλης γίνονται χώροι διασκέδασης και αναψυχής με τα καφενεία τους, τις ταβέρνες και τις μπυραρίες. Όλα αυτά έφεραν τον τόπο μπροστά, που γνώρισε μεγάλη πνευματική ακμή, άνθιση και οικονομική άνοδο και ευεξία τουλάχιστον για μια δεκαετία (1897-1909).

Στο παραπάνω ιστορικό και πολιτιστικό πλαίσιο των αρχών τής Κρητικής Πολιτείας, ο Ρώσος υπολοχαγός Μ. Ροντσόφσκι, στα 1898, τοπογράφησε το Ρέθυμνο και, αργότερα, περί το 1900, τυπώθηκε και σχετικός χάρτης για τον προσανατολισμό αποκλειστικά των Ρώσων στρατιωτικών στη νέα τους πολιτεία. Τον χάρτη αυτόν δημοσίευσε ο G. Gerola (βλ. εικ. 1), με σχετικό υπομνηματισμό και τοποθέτηση στο τοπογραφικό σχέδιο τής πόλης εβδομήντα οκτώ (78) συνολικά δρόμων1. Μέχρι το έτος αυτό ο προσδιορισμός τού χώρου γινόταν με τη χρήση τής «συνοικίας», σύμφωνα με το σύστημα διαίρεσης των πόλεων κατά συνοικίες. Έλεγαν, για παράδειγμα, «πωλείται οικία… κείμενη κατά τήν συνοικίαν Άκ Σεράι», επίσης «οικία … εις τήν συνοικίαν Καστέλι αντίκρυ τής παλαιάς Δημαρχίας» και αλλού «οικία κατά τήν συνοικίαν Κιουλούμπαση ή Καστίλ Μαχαλέσι».

Στη συγκεκριμένη τοπογράφηση του Ρουτσόφσκι, από τα ονόματα που δόθηκαν στους δρόμους τού Ρεθύμνου εμφαίνεται σαφώς ότι ναι μεν, όπως έγραψε ο Γ. Σπανδάγος2, αγνοήθηκε προκλητικά το τουρκικό στοιχείο τής πόλης, αλλ’ όμως δεν θεωρούμε και ότι υπήρξε και καμιά -όπως ο ίδιος και πάλι σημειώνει- αρμονική συνεργασία μεταξύ Ρώσων και Ελλήνων. Γιατί, όπως μπορούμε από τη μελέτη των 75 αυτών δρόμων να παρατηρήσουμε, οι Ρώσοι στους δρόμους τού Ρεθύμνου έδωσαν ονόματα μονομερώς ρωσικά, που επισκίασαν καταφανώς τις ελάχιστες αμιγώς ελληνικές ονομασίες που και αυτές προέρχονται από το απώτερο ελληνικό ιστορικό παρελθόν (όπως: οδός Ομήρου, Παρθενώνος) ή, έστω, και τις ελάχιστες περιπτώσεις από το πρόσφατο αγιολογιχό (όπως: οδός Τεσσάρων Μαρτύρων, Αγγελή, Νικολή, Μανόλη, Γεωργίου και Αγίας Βαρβάρας), ενώ ουδεμία (!) περίπτωση απαντούμε από το πρόσφατο ηρωικό παρελθόν τού Εικοσιένα, κάτι που, προφανώς, θα ενοχλούσε το τουρκικό στοιχείο τής πόλης και θα το έκανε να αντιδράσει. Μοναδικός δρόμος τής περιόδου αυτής, τού Εικοσιένα, η οδός Ναυαρίνου, που αφορά σε νίκη των Ευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων (Ρώσων, Άγγλων, Γάλλων) και σε καμιά περίπτωση των Ελλήνων, που τον καιρό τής μεγάλης Μάχης (20 Οκτωβρίου 1827) είχαν αποκάμει να πολεμούν τον Τούρκο για έξι και πλέον χρόνια άνισου αγώνα τού ελληνικού λαού εναντίον δυνάμεων που επιστράτευε η Οθωμανική Αυτοκρατορία από τα Βαλκάνια, τη Μικρά Ασία, τη Μέση Ανατολή, τη Βόρεια Αφρική, ακόμα και τη Δυτική Ευρώπη.

Έτσι, το πρόγραμμα αυτό ονοματοδοσίας που εφάρμοσαν οι Ρώσοι στο Ρέθυμνο έκανε τον τόπο να θυμίζει, μάλλον, «ρωσική» παρά ελληνική επικράτεια. Πρόκειται, δηλαδή, για μια μονομερή ονοματοδοσία που απευθυνόταν ξεκάθαρα προς εξυπηρέτηση των 2.500 Ρώσων στρατιωτών τής πόλης και μόνον και σε καμιά περίπτωση των Ρεθυμνίων, τους οποίους -έστω και λιγότερο από τους Τούρκους- αγνοούσε, επίσης, προκλητικά! Η ουδετερότητα των Ρώσων είναι, ίσως, που θα αποτέλεσε δικλείδα ασφαλείας, για να αποφευχθούν προστριβές, εξαιτίας της αγνόησής τους, από τους Τούρκους, ενώ για τους Ρεθυμνιώτες η αίσθηση τής χαράς που δοκίμαζαν, ύστερα από τόσους αιώνες αγωνίας, ότι η μακραίωνη περίοδος τής δουλείας είχε παρέλθει ουσιαστικά και ανέτελλε, πλέον, η λαμπρότερη και φωτεινότερη ημέρα στην τραγική ιστορία τής Κρητικού λαού.

Έτσι, αναλυτικότερα και σύμφωνα με τα παραπάνω, οι σημαντικότεροι δρόμοι τής πόλης έλαβαν ονόματα ρωσικών προσωπικοτήτων, όπως, για παράδειγμα, Τσάρου ονομάστηκε η σημερινή οδός Αρκαδίου, ενώ Αρκαδίου, στα χρόνια εκείνα τής Ρωσικής Παρουσίας, ονομαζόταν η σημερινή Εμμ. Βιβυλάχη, ένας μικρός και ασήμαντος δρομίσκος και τότε, όπως και σήμερα, γεγονός που, σαφώς καταδεικνύει πόσο το όνομα τού τσάρου «πασών τών Ρωσιών» επεσκίασε το μέγα αυτό γεγονός τής κρητικής εποποιίας.

Μελετώντας, περαιτέρω, το πρόγραμμα τής πρώτης αυτής ονοματοθεσίας δρόμων τού Ρεθύμνου, μπορούμε να προσέξουμε ότι υπάρχει ένα σχέδιο κατανομής στον χώρο των ονομάτων· έτσι, πολλοί μικρότεροι δρόμοι, γύρω από την εν λόγω οδό Τσάρου, είχαν ονομασθεί με ονόματα ρωσίδων, επίσης, βασιλισσών, όπως οδός Αικατερίνης, που ήταν η σημερινή οδός Χατζηγρηγοράκη, παρά την Αρκαδίου, όπου παλιότερα λειτούργησε το πρώτο δημοτικό Νοσοκομείο, Σοφίας, που ήταν η σημερινή Β. Κορνάρου, Όλγας η σημερινή Τσουδερών (τα παλιά Καλαϊτζίδικα) και Ελισάβετ η Καστρινογιαννάκη, στο νούμερο 20 της οποίας λειτούργησε, αρχικά ως νηπιαγωγείο, το ιδιωτικό σχολείο τής Αμαλίας Μανουσάκη-Ζαννιδάκη.

Σκρυδλώφ, παρομοίως, ονομαζόταν η σημερινή πλατεία Ηρώων, στη Σωχώρα, από το όνομα του Ρώσου ναυάρχου Σκρυδλώφ. Η εν λόγω πλατεία Σκρυδλώφ μετονομάστηκε, στη συνέχεια, σε πλατεία Αβέρωφ, Βασιλέως Γεωργίου Β’ και σήμερα Ηρώων Πολυτεχνείου. Χαρακτηριστικό ότι -όπως και με την παραπάνω οδό Τσάρου- και την εν λόγω πλατεία Σκρυδλώφ πλαισίωναν δρόμοι με ονόματα, εδώ, Ρώσων στρατιωτικών, όπως Κάλνιν (η σημερινή Μελισσηνού), Γροζάσκι (η Σμύρνης), Ποσάδνιν (η Αδαμαντίου Κοραή), Ζαποραζέτσι (η Μάρκου Ρενιέρη), Νικολάου (η Κλειδή) και, τέλος, οι κάπως απομακρυσμένες Αλεξάνδρου [η σημερινή οδός Τζάνε Μπουνιαλή (Πεταλάδικα)] και Κουτσιρόφσκι (η σημερινή οδός Βοσπόρου, παρά τη Μεγάλη Πόρτα).

Επίσης, Χιόστακ ονομαζόταν η πλατεία στην προκυμαία, μπροστά από το λύκειο των Ελληνίδων, αλλά και όλος ο παραλιακός δρόμος (σημερινή Ε. Βενιζέλου) μέχρι και το έτος 1946 (όπως φαίνεται από χάρτη τού λιμενικού Ταμείου Ρεθύμνου, με ημερομηνία 10 Ιουλίου 1946), γιατί με εντολή του Θεοδώρου ντε Χιόστακ, Διοικητή των Ρωσικών Δυνάμεων στο Ρέθυμνο, αποφασίστηκε η κατασκευή αυτού του πρώτου τμήματος τής προκυμαίας (Ημερήσια διάταξη, αρ. 26, της 17 Νοεμβρίου 1898, παραγρ. 6)3. Ένα κομμάτι, πάντως, της εν λόγω πλατείας, πρέπει να είχε κατασκευαστεί δύο, μόλις, μήνες μετά την 17.11.1898, αφού το βλέπουμε στη φωτογραφία τής άφιξης τού Γεωργίου, την 9.1.1899.

Ρώσων, τέλος, ονομαζόταν η σημερινή οδός Εθνικής Αντιστάσεως. Χαρακτηριστικό, επίσης, ότι στην πληθώρα των παραπάνω καθαρά ρωσικών ονομασιών στους νέους δρόμους τού Ρεθύμνου προστέθηκαν και αρκετές ουδέτερες ονομασίες (όπως: Βουβόστενο, Έρημος, Λαχανοκήπων, Σιδηρουργών, Στενή) ή παντελώς άσχετες προς την ελληνική ιστορική ιδιομορφία, όπως:

1. 23ης Οκτωβρίου: (η προέκταση τής σημερινής Βάρδα Καλλέργη, προς το ρέμα Καμαράκι). Η ονοματοδοσία αναφέρεται στο έτος 1898, όταν οι 174 ευρωπαϊκές Δυνάμεις ανέλαβαν τη Διοίκηση τής Κρήτης, παραμερίζοντας τον τουρκικό στρατό,
2. Μαυροβουνίου: (η σημερινή οδός Μανουσάκη, παρά τον Μητροπολιτικό ναό των Εισοδίων), που ονομάστηκε έτσι για το Σώμα των εκατό Μαυροβούνιων χωροφυλάκων, με διοικητή τον Άγγλο ταγματάρχη Μπορ. Το Σώμα αυτό δημιουργήθηκε και στάλθηκε στο νησί το έτος 1896, κάτω από την πίεση των ξένων δυνάμεων στον Σουλτάνο. Οι Μαυροβούνιοι παρέμειναν στο νησί μέχρι τον Φεβρουάριο του 1899.
3. Ναυαρίνου: ήταν η σημερινή Λ. Μαβίλη, που ενώνει την οδό Πάνου Κορωναίου με την Τζάνε Μπουνιαλή και την άναφορά της είχε στην περίφημη ναυμαχία των Μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων (20 Οκτωβρίου 1827), όπως σημειώσαμε παραπάνω.
4. Ειρήνης: η σημερινή Επιμενίδου, που ενώνει την Αραμπατζόγλου με την Εμμ. Βερνάδου.
5. Ενώσεως: το σημερινό Μακρύ Στενό [επί Τουρκοκρατίας Ουζούν-Γιόλ (= Μακρύς Δρόμος)4 ή Ουζούν-Σοκάκ (υzυκ sokak = Μακρύ Στενό) ή Ουζούν Σοκάκ Ραμαζάν Τσαούς5 και σήμερα οδός Νικηφόρου Φωκά]: αναφέρεται, πιθανότατα, στη συνεχή προσπάθεια των Μεγάλων Δυνάμεων να κρατούν σε «ένωση» τα δύο πληθυσμιακά στοιχεία τής αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας, το μωαμεθανικό και το πολυπληθέστερο χριστιανικό.
6. Πρίγκιπος: η σημερινή Παλαιολόγου, το γνωστό άλλως και ως Μεϊντάνι, ένας κεντρικότατος δρόμος τού παλιού Ρεθύμνου, προκειμένου να τιμηθεί ο Ύπατος Αρμοστής τής Κρήτης, Γεώργιος, και
7. Μωαμεθανών: η σημερινή Ε. Βερνάδου, όπου το Ελληνικό Ωδείο, στην οποία υπερτερούσε το μωαμεθανικό στοιχείο και είναι η μόνη που διατηρούσε ονοματολογία ακραιφνώς τουρκική.

Από όλους, πάντως, τους δρόμους τού Ρεθύμνου, σχεδόν ο μόνος δρόμος, που, αν διαπιστώσαμε σωστά, κράτησε διαχρονικά την ίδια ονομασία και δεν μετονομάσθηκε ποτέ με άλλο όνομα, είναι η οδός τής Αγίας Βαρβάρας. Η χρήση τού ονόματος τής «Αγίας Βαρβάρας» για τον προσδιορισμό τού γύρω από τον εν λόγω ναό χώρου παρατηρείται τόσο κατά τα χρόνια τής Ενετοκρατίας, όσο και κατά τα χρόνια τής Τουρκοκρατίας, μέχρι και το έτος 1898 (Κρητική Πολιτεία – Ρωσική Κατοχή), όταν, για πρώτη, φορά δόθηκαν 175 ονόματα στους δρόμους και τις πλατείες τής πόλεως τού Ρεθύμνου, οπότε στον συγκεκριμένο δρόμο δίδεται και πάλι το ίδιο όνομα (οδός Αγίας Βαρβάρας). Η διαχρονική, λοιπόν, χρήση τού εν λόγω ονόματος δείχνει, αν μη τι άλλο, τον σεβασμό των Ρεθεμνιωτών στην πολιούχο Αγία τους, που τους έσωσε σε δύσκολες ώρες από τη φοβερή μάστιγα τής πανώλης. Αλλά και αυτοί οι Ρώσοι σέβονταν την αγία Βαρβάρα απεριόριστα και στον ιερό ναό της τελούσαν τις λειτουργίες και λοιπές ιεροπραξίες τους, κατά τη διαμονή τους στο Ρέθυμνο, ενώ και προμαχώνας, στο νοτιανατολικό τμήμα των παλαιών τειχών τού Ρεθύμνου, έχει ονομαστεί με το όνομά της.

Τώρα, πια, μετά την ονοματοθεσία των δρόμων και πλατειών τής πόλης τού Ρεθύμνου (1898 – Ρώσοι), αρχίζουμε να βλέπουμε στον τοπικό τύπο την εικόνα τού «νέου» συστήματος προσδιορισμού τής θέσης των ακινήτων, όπου διαβάζουμε, για παράδειγμα: «Μεσιτικόν Γραφείον έπί τής όδού Ρώσσων άρ. 263» ή «οδοντιατρείον είς τήν γωνίαν τής οδού Οπλιτών και πλατείας Σκρυδλώφ», «Υποκατάστημα επί τής οδού Πρίγκηπος άρ. 10» κ.λπ.6

Κρίνουμε σκόπιμο -μετά την επιλογή και παρουσίαση των παραπάνω δρόμων και πλατειών τής πόλης τού Ρεθύμνου, εστιάζοντας, βασικά, στην καθαρά ρωσική ή έστω ουδέτερη ονοματοδότησή τους- να αναφερθούμε στη συνέχεια και σε κάποιες συνοικίες, που είτε σχετίστηκαν στενά με τους Ρώσους, κατά την εδώ, ως εγγυήτριας δύναμης, παρουσία τους, είτε ονομάστηκαν έτσι εξαιτίας αυτών. Οι εν λόγω συνοικίες συνέχισαν και επί Κρητικής Πολιτείας να διατηρούν το όνομά τους και να χρησιμοποιούνται παράλληλα με τα νέα ρωσικά ονόματα των δρόμων και πλατειών τού Ρεθύμνου Ως τέτοιες συνοικίες ξεχωρίζουμε τις παρακάτω:

 

Επισκοπή, η (στην Επισκοπή)

Με το άνομα αυτό ήταν γνωστή η περιοχή περί το Επισκοπείο τής πόλης, που οικοδόμησαν οι Ρώσοι επί Κρητικής Πολιτείας7.

 

Νοσοκομείο, το (στο Νοσοκομείο)

Η περιοχή γύρω από το ρωσικό νοσοκομείο, μετά τη ανέγερσή του από τους Ρώσους και τη δωρεά του από τον Αυτοκράτορα Νικόλαο Β’, διά του γενικού προξένου τής Ρωσίας, στους κατοίκους τού Ρεθύμνου (εγκαίνια 6 Μαΐου 1899, από τον Πρίγκιπα Γεώργιο, στα χέρια τού οποίου παραδόθηκε από τον γενικό πρόξενο τής Ρωσίας το δωρητήριο έγγραφο)8.

 

Άι-Νικόλας, ο (στον Άι-Νικόλα)

Ο αγαπημένος, για δεκαετίες, ναός των Περιβολιανών και το πρώτο νεκροταφείο τού οικισμού, πριν από το έτος 1824, όταν, όπως φαίνεται, θα είχε, ήδη, τεθεί σε λειτουργία το νέο νεκροταφείο, αυτό του αγίου Γεωργίου -που λειτουργεί μέχρι και σήμερα- για να θάψουν σε αυτό τους αγίους Τέσσερις Μάρτυρες. Ο ναός ανεγέρθηκε από τον Γεώργιο Σκουλούδη (1800-1899), υποπρόξενο τής Ρωσίας στο Ρέθυμνο, στο ΝΑ άκρο τής έπαυλής του9, το βόρειο κλίτος τού οποίου αφιέρωσε στη μνήμη τού γιου του Νικολάου (το νότιο τιμάται στον άγιο Χαράλαμπο), που πέθανε το 1847 σε ηλικία εννέα μόλις ετών 10.

 

Σκουλούδη τη Χωράφα, του (στου Σκουλούδη τη Χωράφα)

Πρόκειται για τον χώρο δυτικά τού δημοτικού σχολείου Περιβολίων, όπου μέχρι πρόσφατα (2000;) υπήρχαν τα υπολείμματα τής έπαυλης, όπως ακουγόταν, του Σκουλούδη. Ο χώρος σήμερα έχει πλήρως οικοδομηθεί. Στον χώρο αυτόν υπήρχε το υποπροξενείο ή η έπαυλη τού υποπρόξενου τής Ρωσίας στο Ρέθυμνο, Γεώργιου Σκουλούδη. Ο Σκουλούδης -ως υποπρόξενος τής Ρωσίας στο Ρέθυμνο- συνέταξε την έκθεση για την τραγωδία τής ανατίναξης τής Ιεράς Μονής Αρχαδίου11, που συνιστά την κορωνίδα τής ενημερωτικής προξενικής δραστηριότητας τού Πράκτορος τής Ρωσίας στο Ρέθυμνο και σημαντικότατη ιστορική πηγή των τότε γεγονότων12.

 

Ρωσικός Στρατώνας ή Μαρμαρόπορτα ή Καινούρια Πόρτα

ή Χανιόπορτα (γιατί κοίταζε προς τα Χανιά)

ή Πόρτα τού Κισλά (τούρκ. kisla = στρατώνας) ή Πόρτα τού Στρατώνα

Βρισκόταν στη θέση τού σημερινού ΚΤΕΛ, στη συνοικία τού Αγίου Νικολάου, όπου βρισκόταν ο λεγόμενος Στρατώνας των Ρώσων, που κατασκευάστηκε μεν την περίοδο 1850-1875, δηλαδή πολύ πριν από τη Ρωσική παρουσία στη πόλη μας, επονομάσθηκε, όμως, έτσι, λόγω τής εγκατάστασης σε αυτόν των Ρώσων, που έφθασαν στο Ρέθυμνο ως εγγυήτρια δύναμη (1898-1907), στα χρόνια τής Κρητικής Πολιτείας. Η κατεδάφισή του έγινε στη δεκαετία τού 1940, ύστερα από βομβαρδισμό που δέχθηκε από τους Γερμανούς13.

 

Κήπος τού Πρίγκιπα Γεωργίου, Κιουλούμπασης (στου Κιουλούbαση)

Πρόκειται για τη σημερινή πλατεία Πλαστήρα, που εκτείνεται από το καινούργιο λιμάνι μέχρι και τα πρώτα σπίτια που ορθώνονται στο ύψωμα του φρουρίου της Φορτέτσα. Η προηγούμενη ονομασία της ήταν πλατεία Φιλικής Εταιρείας. Η ονομασία Κιουλούμπασης, κατ’ άλλους, είναι παραφθορά του τουρκ. Μπουλούκμπασης, ο (= ο αρχηγός μπουλουκιού, ο ταγματάρχης). Και πράγματι, στην αρχή τής Κιουλούμπαση, παρά το Καινούριο λιμάνι, σε χάρτη μελέτης για το λιμάνι τού Ρεθύμνου (μηχανικός Alferd Diemer, Σεπτ.-Οκτ. 1904), σημειώνεται η ύπαρξη παλιών στρατώνων [ως Ancienne Caserne (sic)]. Στον ίδιο, όμως, χάρτη σημειώνεται και η ένδειξη Κήπος των Ρώσων (βλ. αμέσως παρακάτω στο παρόν λήμμα), με το όνομα Jardin du Prince George (= Κήπος τού Πρίγκηπα Γεωργίου)14.

Και για την ιστορία, στην Ημερήσια Διάταξη, αρ. 7, της Ρωσικής Διοίκησης στο Ρέθυμνο, σημειώνεται ότι στις 7 Ιανουαρίου 1899, ο Πρίγκηπας Γεώργιος επισκέφθηκε τον εν λόγω κήπο και φύτεψε σε αυτόν έναν φοίνικα15. Από την πραγματικότητα αυτήν τής εν λόγω περιοχής θεωρούμε ασφαλέστερη την άποψη το Γκιουλ Μπαξές, και με παραφθορά Γκιουλούμπασης, να αναφέρεται σε αυτόν τον θαυμάσιο Κήπο τού Πρίγκιπα Γεωργίου, που υπήρχε στη συγκεκριμένη περιοχή και απλωνόταν κυριολεκτικά πάνω στο κτίριο-φυλακή των Τεσσάρων Μαρτύρων, στον τουρκικό Προμαχώνα του Λιμανιού. Αυτοί, λοιπόν οι Κήποι τού Πρίγκηπα Γεωργίου στα τουρκικά ονομάστηκαν Γκιουλ Μπαξές (τούρκ. bahce = κήπος).

Έτσι, σύμφωνα με τα παραπάνω, το Γκιουλ Μπαξές μέχρι σήμερα το μεταφράζαμε οι Ρεθυμνιώτες ως «ωραίος κήπος»16. Ακριβέστερη, πάντως, ύστερα από νέα μελέτη τού ονόματος, θεωρούμε τη μετάφραση τού Γκιουλ Μπαξέ σε ροδόκηπος, ροδώνας17, οπότε, λοιπόν, στον εν λόγω κήπο θα πρέπει να αφθονούσαν τα ρόδα, τα τριαντάφυλλα (τούρκ. gϋl bahcesi = ροδώνας, τριανταφυλλώνας). Για την ασφάλεια τής μετάφρασης αυτής πρβλ. εδώ και τον οικισμό «Ροδόκηπος» τής Χαλκιδικής, όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες μετά τη μικρασιατική καταστροφή το 1922, οι περισσότεροι εκ των οποίων προήλθαν από τον «Γκιούλμπαξε» (Gulbahce) της χερσονήσου της Ερυθραίας της Μικράς Ασίας απέναντι από τη Σμύρνη. Το όνομα του οικισμού πριν την εγκατάσταση των μικρασιατών προσφύγων ήταν Σενελί ή Σέλελη. Αμέσως μετά την εγκατάσταση των προσφύγων από τον Γκιούλμπαξε η ονομασία του οικισμού αλλάζει, το 1928, σε Ροδόκηπος από τη μετάφραση, ακριβώς, του Γκιούλ μπαξέ (= Ροδόκηπος) τής Μ. Ασίας [Gulbahce (gul = ρόδο + bahce = κήπος)]18.

Για τη δημιουργία αυτού τού κήπου λέγεται ότι όταν στο Ρέθυμνο εγκαταστάθηχαν, στα 1898, οι Ρώσοι, αποφάσισαν να δημιουργήσουν έναν δημοτικό κήπο, στο Ρέθυμνο, στην περιοχή γύρω από τον πύργο τού Σου Κουλέ, όπου σήμερα βρίσκεται το τελωνείο. Ο Διοικητής, λοιπόν, τού Ρεθύμνου Θεόδωρος ντε Χιοστάκ έδωσε εντολή στις 23 Νοεμβρίου 1898 «…πρός εξωράισιν τής πόλεως νά φυτευθή κήπος έπί των προχωμάτων τής οχυρώσεως τού λιμένος…» και την επίβλεψη τού έργου να αναλάβει ο μηχανικός Μιχαήλ Σαββάκης19, ενώ υπεύθυνο διαχείρισης των χρημάτων όρισε τον Ρώσο υπολοχαγό Δολγκώφ. Ο κήπος αυτός ονομαζόταν «Δημοτικός», μη υπάρχοντος, βέβαια, ακόμα τού σημερινού Δημοτικού Κήπου. Βρισκόταν ως δέκα μέτρα πάνω από την επιφάνεια τής θάλασσας και έδινε την εντύπωση των Κρεμαστών Κήπων τής Βαβυλώνας. Οι ρίζες των δέντρων θα έφθαναν, ασφαλώς, χαμηλά ως κάτω στις καμάρες τού προχώματος που προφύλασσε το μικρό λιμάνι και που από κάτω του ήταν κούφιο και σιδηρόφρακτο και χρησιμοποιούνταν από τους Τούρκους ως φυλακές. Εδώ φυλακίστηκαν πριν από το μαρτύριό τους οι άγιοι Τέσσερις Νεομάρτυρες του Ρεθύμνου και για χρόνια στον χώρο αυτόν γινόντουσαν θρησκευτικές τελετές την ημέρα τής μνήμης τους. Τα τελευταία χρόνια, αμέσως πριν από την Κατοχή (1935), στον κήπο αυτόν φύονταν κυρίως φοίνικες και αλμυρίκια και ορισμένα άλλα δένδρα και είχε πέτρινα παγκάκια για τους επισκέπτες τού κήπου. Το 1931 ο προμαχώνας κατεδαφίστηκε και στη θέση του έγινε το σημερινό τελωνείο.

 

Μεγάλη Πόρτα, η (στη Μεγάλη Πόρτα)

Γνωστή μέχρι και σήμερα με το ίδιο όνομα συνοικία, μια από τις πύλες των τειχών, η κεντρικότερη, που κάποτε περιέκλειαν την πόλη τού Ρεθύμνου. Πρόκειται, στην ουσία, για την αρχή τής σήμερα ονομαζόμενης «Μικρής Αγοράς» και επί Ενετοκρατίας «Μεγάλης Ρούγας». Από το όνομά της ονομάστηκε έτσι και όλη η γύρω περιοχή, ώστε στον Νέο Ραδάμανθυ (12.11.1883) να διαβάζουμε το παρακάτω κείμενο με το γενικότερο, και για τη Θέση του Δημαρχείου τής πόλεως, τότε, ενδιαφέρον:

«… μετέφερον τό γραφείον μου εντός τής έν τή συνοικία «Μεγάλη Πόρτα» οικίας Χ. Χασάν Μπαμπά Ούστά Ζαδέ, άχριβώς είς τό κιόσκι όπου είχε πρότερον τό γραφείον αυτής ή Δημαρχία Ρεθύμνης. Ρεθύμνη τή 10 Νοεμβρίου 1883, Ο Συβολαιογράφος τής πόλεως Ρεθύμνης, Νικόλαος Καφφάτος».

Έξι χρόνια αργότερα, με Ημερήσια Διάταξη τής Ρωσικής Διοίκησης στο Ρέθυμνο20, ανακοινώνεται από τον Συνταγματάρχη Θεόδωρο Δε Χιόστακ, Διοικητή τού Διαμερίσματος Ρεθύμνου, η δημιουργία τής σημερινής πλατείας των Τεσσάρων Μαρτύρων, μπροστά από την εν λόγω κεντρικότατη πύλη τού Ρεθύμνου.

 

Βιβλιογραφία

ΒΥΒΙΛΑΚΗΣ 1984: Δημήτριος Ν. Βιβυλάκης, Τα Περβόλια του Ρεθύμνου στου κύκλου τα γυρίσματα. Ρέθυμνο: Εκπολιτιστικός Σύλλογος Περιβολίων-Μισσιρίων, Δεκέμβριος 1984.

ΜΑΥΡΑΚΗΣ 1995: Αλκιβιάδης Μαυράκης, Περιβόλια, το Συναξάρι τον Τόπου. Ρέθυμνο 1995.

ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Κ.Η. 2010: Κωστής Ηλ. Παπαδάκης & Μαθητές, Ρέθυμνο 1900-1950. Το Ρέθυμνο που μας κληροδότησε το σημερινό Ρέθυμνο. Α’-Β’. Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης 1ου Γυμνασίου Ρεθύμνου. Ρέθυμνο 2010.

ΠΑΠΙΟΜΥΤΟΓΛΟΥ 2007: Γ. Ζ. Παπιομύτογλου (επιμ.), Ημερήσιες Διατάξεις τής Ρωσικής Διοίκησης στο Ρέθυμνο (Οκτώβριος 1898 – Ιούλιος 1899). Ρέθυμνο: Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης 2007.

ΣΠΑΝΔΑΓΟΣ 1999: Γιάννης Σπανδάγος, Ρέθυμνο Λιμάνι και Προκυμαία. Ρέθυμνο: Μίτος 1999.

ΣΠΑΝΔΑΓΟΣ 2008: Γιάννης Σπανδάγος, «Η κατασκευή τού α’ σταδίου τής προκυμαίας (1900) και πρόταση για το όνομα δύο πλατειών». Κρητική Επιθεώρηση, 17-18.5.2008.

ΣΠΑΝΔΑΓΟΣ – ΠΑΠΙΟΜΥΤΟΤΛΟΥ 1998: Γιάννης Σπανδάγος (έρευνα και επιμέλεια), Βαγγέλης Παπιομύτογλου (σχεδιασμός), «Ρέθυμνο 1900», στον συλλογικό τόμο Ρέθυμνο 1898-1913 -Από την Αυτονομία στην Ένωση, Ρέθυμνο 1998, χ. σσ. (Παράρτημα).

ΣΤΑΥΡΙΔΑΚΗΣ 2007: Γιώργος Σταυριδάκης, «Οι πρώτες ονοματοθεσίες των οδών στις κρητικές πόλεις». Κρητική Επιθεώρηση, 16.11.2007.

ΣΤΑΥΡΙΝΙΔΗΣ 1986: ΝιΚολάος Σ. Σταυρινίδης, Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγγράφων. Α’: (1657-1672). Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη 1986.

ΣΤΕΡΓΙΟΥ – ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ 2008: Δημήτριος Γ. Στεργίου, Χρήστος Γ. Ζαχαράκης, Διπλωματία και Πόλεμος. Γεώργιος Ζ. Σχουλούδης – Εμμανουήλ Παχλάς, Δυο ρεθεμνιώτικες μορφές στο σταυροδρόμι τού Αρκαδίου. Ρέθυμνο: Ιστορική και λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης 2008.

Gerola 1905: G. Gerola, Monumentί venetί nell isola di Creta. I1. Venezia: Real Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti 1905.

 

 

 

1. Gerola 1905, εικ. 17.
2. ΣΠΑΝΔΑΓΟΣ – ΠΑΠΙΟΜΥΤΟΓΛΟΥ 1998.
3. ΣΠΑΝΔΑΓΟΣ 2008.
4. Η ονομασία αυτή τής Τουρκοκρατίας αποτελεί ακριβή μετάφραση τής ονομασίας τού δρόμου/συνοικίας κατά την Ενετοκρατία, που ακουγόταν ως Μακρύς Δρόμος.
5. ΣΤΑΥΡΙΝΙΔΗΣ 1986, 48, πρ. 70.
6. ΣΤΑΥΡΙΔΑΚΗΣ 2007.
7. ΠΑΠΙΟΜΥΤΟΓΛΟΥ 2007, 245 (Η.Δ. 25/29.3.1899, §13).
8. ΠΑΠΙΟΜΥΤΟΓΛΟΥ 2007, 287 (Η.Δ. 3/4.5.1899, §1].
9. Βλ. το αμέσως επόμενο τοπωνύμιο: Σκουλούδη τη Χωράφα, στου.
10. ΣΤΕΡΓΙΟΥ – ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ 2008, 43. Πβ. και ΒΥΒΙΛΑΚΗΣ 1984, 45.
11. ΜΑΥΡΑΚΗΣ 1995, 268.
12. ΣΤΕΡΓΙΟΥ-ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ 2008, 41-43 και 68.
13. ΣΠΑΝΔΑΓΟΣ 1999, 15.
14. Φωτοαντίγραφο τού εν λόγω χάρτη μού προσέφερε ο φίλος κ. Νίκος Σταγάκης, πολιτικός μηχανικός, τον οποίο και ευχαριστώ θερμά.
15. ΠΑΠΙΟΜΥΤΟΓΛΟΥ 2007, 144 (Η.Δ. 7/7.1.1899).
16. Μετάφραση που οφείλεται στον Γ. Δαλέντζα (βλ. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Κ.Η. 2010, Α’, 339).
17. Ευχαριστώ τον κ. Θοδωρή Πελαντάκη για την υπόδειξη αυτής τής ερμηνείας τού «γκιούλ», που, πράγματι, μού φαίνεται ορθότερη με όσα σημειώνουμε αμέσως παρακάτω.
18. Στοιχεία από το Διαδίκτυο: http://webcache.googleusercontent.com
19. ΠΑΠΙΟΜΥΤΟΓΛΟΥ 2007, 85 (Η.Δ. 32/23.11.1898).
20. ΠΑΠΙΟΜΥΤΟΓΛΟΥ 2007, 360 (Η.Δ. 165/29.6.1899, §4).