Είναι σπουδαίο αυτό που παρατηρούμε τελευταία να γίνονται εξαιρετικές προσπάθειες για την ανάδειξη της αντίστασης του λαού μας ενάντια στον κατακτητή.

Κάτι τόσο φυσικό για περασμένες εποχές που δεν προλάβαιναν οι σκηνοθέτες να ετοιμάζουν ταινίες με θέματα από την Κατοχή και το ενδιαφέρον των σημερινών 65άρηδων plus ήταν πότε θα βρουν το χρόνο να ονειρευτούν πάνω στις περιπέτειες του Μικρού Ήρωα (του περίφημου Γιώργου Θαλάσση). Ήταν μόλις λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση.

Στην αρχή πήρε ο καθένας τη θέση του σύμφωνα με τη δράση του τις δύσκολες εποχές μέχρι που ήρθαν τα κόμματα να κάνουν τις δικές τους ανακατατάξεις.

Και ξαφνικά χάσαμε το μέτρο και στην ίδια χορεία κατατάσσεται πλέον το θύμα μιας θηριωδίας και ο ήρωας που ξόδεψε τα καλύτερα χρόνια του στον αγώνα μέχρι να ξαστερώσει ο ουρανός. Η μοναδική περιοχή που μας δίνει εξαιρετικά παραδείγματα και για τις δύο περιπτώσεις είναι ο Γουρνόλακκος. Ένας ακόμα τόπος θυσίας.

Εκείνοι που εκτελέστηκαν την πρώτη μέρα ήταν θύματα της θηριωδίας των ναζί.

Οι επόμενοι που έπεσαν νεκροί από τις ριπές των ίδιων τεράτων ήταν ήρωες.

Γιατί ενώ ήξεραν τι τους περίμενε αν πήγαιναν να θάψουν τους νεκρούς εκείνοι δεν δίστασαν με επικεφαλής τον ιερέα τους να κάνουν το χρέος τους.

Και οι ναζί διέπραξαν ένα ακόμα έγκλημα, γιατί τι άλλο ήταν η εκτέλεση εν ψυχρώ, ενώ έβλεπαν πως ο ιερέας φορά το καλυμμαύχι του. Κι αν ήταν ο πολιτισμένος λαός που ήθελαν να παρουσιάζονται με τα δεκάδες Πανεπιστήμια θα έπρεπε να το σεβαστούν. Αξίζει να θυμηθούμε ξανά τα γεγονότα σε μια ακόμα μαρτυρική περιοχή του νομού μας.

Ήταν Σεπτέμβρης του 1943 όταν οι φήμες για απόβαση των συμμάχων και στην Κρήτη φτέρωναν το ηθικό των κατοίκων του μαρτυρικού νησιού μας. Οι Γερμανοί πανικόβλητοι πλέον προσπαθούν με νέες θηριωδίες να επιβληθούν στους υπόδουλους Κρήτες.

Οι δυνάμεις κατοχής εντείνουν τη δράση τους στη νότια πλευρά του Ψηλορείτη με στόχο να εξαναγκάσουν τους αντάρτες να κινηθούν προς τη βόρεια πλευρά του. Εκεί, όπως πίστευαν οι δυνάμεις τους θα μπορούσαν να τους εγκλωβίσουν και να τους εξουδετερώσουν.

Συντονιστής των επιχειρήσεων είναι ο Διοικητής της 22ης Μεραρχίας Υποστράτηγος Μίλερ. Στις 15 Αυγούστου 1943 οι Γερμανοί ξεκινούν από τρία διαφορετικά σημεία από τον Ζαρό, τα Βορίζα και την επαρχία Αμαρίου. Κυκλώνουν τον Ψηλορείτη χωρίς όμως να μπορέσουν να συλλάβουν τους αντάρτες που κατάφεραν να διαφύγουν από τον κλοιό.

Στις αρχές του Σεπτέμβρη του 1943 ο Μπρούνο Όσβαλντ Μπρώυερ δίνει διαταγή να γίνει διεξοδική έρευνα στις Αραβάνες και να κατευθυνθούν προς το οροπέδιο της Νίδας. Ένα αποσπάσματα ξεκινά από την περιοχή του Αρκαδίου με πάνοπλους Γερμανούς και στα ορεινά βοσκοτόπια του Αγίου Μάμα, συλλαμβάνουν (δεκατέσσερα) 14 συνολικά άτομα, μεταξύ των οποίων και 2 παιδιά. Η αιτιολογία ήταν ότι είχαν παραβιάσει την καθορισθείσα από τους Γερμανούς -πριν από λίγες μέρες- νεκρή ζώνη.

Οι Γερμανοί τους παίρνουν μαζί τους και τους κατευθύνουν στη θέση Βικιάς Λαγκός και από κει στη θέση Γουρνόλακκος. Το πρωί της επομένης ημέρας, αφού ξεχώρισαν τα δυο μικρότερα παιδιά τον Μιχάλη Πρινάρη από της Αβδανίτες και τον Ιωάννη Λαμπρινό από τον Αβδελλά, ετοιμάζονται και στήνουν στο εκτελεστικό απόσπασμα τα υπόλοιπα παλικάρια…

Τα θλιβερά μαντάτα στο Γουρνόλακκο φτάνουν και στα υπόλοιπα χωριά των εκτελεσθέντων. Στις 5 Σεπτεμβρίου ο ιερέας Ανδρέας Γεωργίου Βαρδιάμπασης από τα Λιβάδια, ο δάσκαλος τον Αβδελλών Δετοράκης Νικόλαος του Κωνσταντίνου με καταγωγή από την Κριτσά Λασιθίου με συγγενείς, γνωστούς και φίλους των εκτελεσθέντων από τα χωριά Άγιος Μάμας και Αβδελλά, φτάνουν στο Γουρνόλακκο για να ν’ αποδώσουν τις τελευταίες τιμές στους νεκρούς.

Βάζουν σκοπούς και οι υπόλοιποι επιδίδονται στην ταφή των νεκρών.

Εκείνη την ώρα Γερμανικό ολιγάριθμο απόσπασμα, προερχόμενο από το Γαράζο (σύμφωνα με μαρτυρίες κρατούσαν μπιτόνια με βενζίνη για να κάψουν τους νεκρούς), φθάνει στα Ζωνιανά και προχωρεί προς τον Ψηλορείτη. Ο παπά Γιάννης Ζερβός προσπαθεί με διάφορα προσχήματα να τους καθυστερήσει και να δώσει χρόνο να ειδοποιηθούν όσοι βρίσκονται στο βουνό.

Και τότε μια γυναίκα δίνει το πραγματικό στίγμα της ηρωίδας με την παράτολμη πράξη της. Ήταν η Πελαγία Δημ. Παρασύρη ή Αναστοδημήτραινα βρίσκει την ευκαιρία να προπορευτεί των Γερμανών, φωνάζοντας προς όλες τις κατευθύνσεις συνθηματικά «Οι τράγοι ανεβαίνουν στα όρη». Ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων που βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή σώζεται στο άκουσμα του μηνύματος από την αγωνίστρια.

Οι φύλακες στο Γουρνόλακκο ειδοποιούν όσους βρίσκονταν μέσα στο λάκκο για τον ερχομό των Γερμανών. Εκείνοι όμως δεν εγκαταλείπουν το ιερό έργο τους. Μένουν και συνεχίζουν την ταφή των νεκρών τους.

Σε λίγο καταφθάνει το γερμανικό απόσπασμα, περικυκλώνει το Γουρνόλακκο, και χωρίς καμία προειδοποίηση τους εκτελεί όλους επί τόπου. Στο σημείο που βρισκόταν ο καθένας εκείνη τη στιγμή ακόμα και τον παπά Αντρέα.

Ο συνολικός αριθμός των νεκρών φτάνει στους 32. Συγκεκριμένα 21 από τον Αβδελλά, έξι από τον Άγιο Μάμα, δυο από την Κάλυβο, ένας από τα Λιβάδια, ένας από την Κριτσά και ένας από της Αβδανίτες. Εδώ η μοίρα έπαιξε ένα παιχνίδι. Νεκρός από της Αβδανίτες είναι ο Πρινάρης Νικόλαος, πατέρας του παιδιού που είχε σωθεί την προηγούμενη.

Τα άψυχα κορμιά των εκτελεσθέντων, μέχρι να δοθεί η απαιτουμένη άδεια από τα στρατεύματα κατοχής για την ταφή τους, βρίσκονταν εκτεθειμένα στα στοιχεία της φύσης. Με αποτέλεσμα όταν μετά από 20 ημέρες επιτράπηκε η ταφή τους, τα κορμιά ήταν αλλοιωμένα.

Ότι είχε απομένει ετάφησαν στο Γουρνόλακκο, καθώς και στα μνημεία του Αγίου Μάμα και των Αβδελλών…

Αποκοτιά είναι ο ηρωισμός όπως και να το κάνουμε. Η τραγωδία στο Γουρνόλακκο μας δίνει ακριβώς τη διάσταση της μεγαλειώδους αυτής πράξης. Η Αναστοδημήτραινα που βρίσκει χρόνο να πάρει τρέχοντας το δρόμο για το βουνό και να βάλει φωνή προειδοποιώντας για τον ερχομό των Γερμανών μένει στην ιστορία κι αυτό χάρις στο πάθος κάποιων ανθρώπων να κρατήσουν άσβηστες τις ηρωικές αυτές πράξεις.

Έτσι και η παράτολμη αυτή γυναίκα που υποκλίνεται κάθε ελεύθερος άνθρωπος στη μνήμη της έχει την τιμή που της άξιζε. Είναι ένα καλαίσθητο μνημείο στο σημείο που έδρασε. Μια μεγαλόπρεπη γυναίκα όμοια με τη μοίρα της Κρήτης δείχνει το δρόμο προς τη λύτρωση.

Επαινούμε αυτές τις πρωτοβουλίες. Μακάρι να εύρισκαν και αλλού μιμητές. Για να τιμούμε τους ήρωες όπως πρέπει. Και να τους τοποθετούμε στο βάθρο που τους ανήκει κι όχι σωρηδόν με τον καθένα που έκανε το αυτονόητο, μια συνήθεια που παγιώνεται τελευταία και βολεύει τις πολιτικές σκοπιμότητες αλλά σίγουρα αδικεί τους πραγματικούς ήρωες.