Είχαμε αναφέρει σε προηγούμενο δημοσίευμα για την ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας όταν ζητήθηκε ο οβολός της υπέρ των στρατιωτών το 1940.

Ας πάρουμε μια ιδέα με τυχαία επιλογή μιας από τις τόσες ανακοινώσεις που κατακλύζουν την εφημερίδα της εποχής.

Ευάγγελος Πεδιαδίτης 1000

Στέφανος Πεδιαδίτης 700

Νικόλαος Λουλούδης 500

Πόπη Δρανδάκη ένα ζεύγος κάλτσες μάλλινες

Υποδιοίκηση Χωροφυλακής 25 κουβέρτες, 5 πουλόβερ, 5 ζεύγη κάλτσες, 415 πετσέτες, 60 σινδόνια, 84 μαξιλαροθήκες, 1 πουκάμισο.

58 μικρά ατομικά δεματάκια

8 πουλόβερ

5 ζεύγη κάλτσες

36 μαξιλαροθήκες

57 πετσέτες και μία κουβέρτα

ΕΟΝ Νευς Αμάρι

21 φανέλες, 8 κασκόλ, 17 πουλόβερ

2 σινδόνια, 27 πετσέτες, 2 μαξιλαροθήκες

33 κασκόλ, 20 πουλόβερ, 3 φανέλες, 4 ζεύγη κάλτσες και 8 πετσέτες.

Στον έρανο για τους εθνικούς σκοπούς ανταποκρίνονται και τα σχολεία του Ρεθύμνου. Διαβάζουμε μεταξύ άλλων: Γυμνάσιο Θηλέων 750, Σχολή Μέσης Εκπαιδεύσεως Ρεθύμνου 28 – 32 – 50, Αστικόν Σχολείον Περάματος 120.

Κάποιοι όμως επωφελούνται της προθυμίας του κόσμου να συμβάλει από το υστέρημά του στην ενίσχυση του αγώνα και προσπαθούν να εξαπατήσουν τους αφελείς. Η Διοίκηση Χωροφυλακής επισημαίνει τα γεγονός και σε ανακοίνωσή της ζητά από το κοινό της πόλης να είναι υποψιασμένο και να μην δίνει χρήματα ή μαλλί για πλέξιμο σε όποιον δεν έχει αποδεικτικό στοιχείο για την νόμιμη εξουσιοδότησή του από την επιτροπή εράνου.

Ο πόλεμος μαίνεται στα βουνά αλλά η ζωή συνεχίζεται. Στο Ρέθυμνο ανακοινώνονται οι αρραβώνες του Κώστα Πουλάκου διευθυντή Νομαρχίας με την Ασπασία Μαγριπλή.

Ο ηρωικός θάνατος αγωνιστών εμπνέει ιδιαίτερα τους ποιητές της εποχής. Διαβάζουμε ένα από τα πολλά που γράφτηκε για τον Κωστή Παπαδάκη τον πρώτο νεκρό ανταποκριτού του ελληνοϊταλικού πολέμου:

Όταν ανακοινώθηκε η κατάληψη της Κορυτσάς ενθουσιασμός του κόσμου έδιωξε την αγωνία καθενός που είχε δικό του άνθρωπο στο μέτωπο.

Στο Ατσιπόπουλο τελείται δοξολογία και στο τέλος ο εφημέριος Ευάγγελος Βλαστός εκφωνεί πύρινο πανηγυρικό που δημοσιεύεται στην εφημερίδα.

Πλήθος τα συγχαρητήρια τηλεγραφήματα για τις νίκες του στρατού μας στέλνονται στον πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά.

Με συγκίνηση η τοπική κοινωνία πληροφορείται τον ηρωικό θάνατο του Μαρδοχαίου Φριζή που έπεσε στις 5 Δεκεμβρίου 1940. Ο Μαρδοχαίος Φριζής υπήρξε ένας από τους 12.898 Ελληνοεβραίους που υπηρέτησαν στις ένοπλες δυνάμεις κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940-1941. Οι απώλειές τους ανήλθαν σε 513 νεκρούς και 3.743 τραυματίες. Ήταν πραγματικός ήρωας. Αξίζει να θυμηθούμε κάτι από τη ζωή του. Τη δεκαετία του 1930 εγκαταστάθηκε στο Ρέθυμνο η οικογένειά του, λόγω μετάθεσης του τελευταίου σε στρατιωτική μονάδα της πόλης. Ο Φριζής μάλιστα από το Ρέθυμνο είχε ξεκινήσει με το 44ο Σύνταγμα Ρεθύμνης, για να πάει στο Αλβανικό Μέτωπο. Ο ίδιος ήταν πολύ αγαπητός στους Ρεθεμνιώτες και, όπως τους έλεγε «ησθάνετο, ανέπνεε και εσκέπτετο ως αν ήτο Κρητικός». Οι παλιοί Ρεθεμνιώτες ακόμη θυμούνται το πέρασμα της οικογένειας αυτής από το νησί. Μάλιστα, μια περιζήτητη μοδίστρα της εποχής, η Χρυσούλα Δασκαλάκη-Μαραγκάκη διηγείτο για την κυρία Φριζή, την οποία έραβε: «Έραβα στο σπίτι τις καλύτερες Ρεθεμνιώτισσες… σε μια κυρία Φριζή, εβραίου Ταγματάρχη. Πολύ ωραία, πολύ κομψή, πολύ απαιτητική…». Από τα παραπάνω προκύπτει ότι ο Μαρδοχαίος Φριζής έφερε τον καιρό που υπηρετούσε στο Ρέθυμνο τον βαθμό του ταγματάρχη.

Στις 5 Δεκεμβρίου, βορειοανατολικά της Πρεμετής, ο Φριζής και οι άντρες του δέχθηκαν επίθεση από ιταλικά αεροπλάνα. Ο Φριζής έδωσε εντολή στους στρατιώτες του να πέσουν στα χαρακώματα, παρ’ όλα αυτά, για να μην υπάρξει πανικός στους στρατιώτες, ο ίδιος παρέμεινε καβάλα στο άλογό του και συνέχισε να τους εμψυχώνει. Ως καβαλάρης έγινε εύκολος στόχος για τα εχθρικά αεροπλάνα. Στην αρχή τον γάζωσαν και έπειτα μία βόμβα τον αποτελείωσε. Σύμφωνα με αφήγηση του εγγονού του, επίσης Μαρδοχαίου Φριζή, ο ιερέας του στρατεύματος του έκλεισε τα μάτια με την επιθανάτια εβραϊκή προσευχή: «Άκουσε Ισραήλ, ο Κύριος ο Θεός σου, ο Κύριος είναι ένας».

Ο Μαρδοχαίος Φριζής, έπεσε υπέρ Πατρίδος την 5η Δεκεμβρίου 1940 στην Πρεμετή, μαχόμενος ως αντισυνταγματάρχης. Μετά τον θάνατό του έλαβε τιμητικώς τον βαθμό του Συνταγματάρχου. Επομένως, αναφερόμενοι στην πολεμική δράση του Ανδρός μιλάμε πάντα για τον Αντισυνταγματάρχη Φριζή κι όχι Συνταγματάρχη.

Προτομές του Μαρδοχαίου Φριζή έχουν τοποθετηθεί έξω από το Πολεμικό Μουσείο στο Καλπάκι, στη γενέτειρά του τη Χαλκίδα και στο Πολεμικό Μουσείο Αθηνών. Μια οδός του Δήμου Αθηναίων, κοντά στα σύνορα με το Ψυχικό φέρει, επίσης, το όνομά του. Τα οστά του αναγνωρίστηκαν στην Αλβανία το 2002 και η σορός του βρίσκεται πια στο Ισραηλιτικό Νεκροταφείο Θεσσαλονίκης.

Ας θυμηθούμε επίσης και την περιπετειώδη ζωή του Παντελή Σαββάκη που θα μπορούσε να ζήσει πάμπλουτος στην Ιταλία αλλά ποτέ δεν σκέφτηκε να προδώσει την πατρίδα του.

Ο Παντελής Σαββάκης είχε ξεχωριστό κέφι εκείνο το πρωί της 28^ης Οκτωβρίου 1940. Σκεπτόταν μια κοπέλα που είχε γνωρίσει στο πάρτι της προηγουμένης. Σίγουρα έπρεπε να την ξαναδεί. Χαμογέλασε στη σκέψη και τεντώθηκε με όλη την ξεγνοιασιά των είκοσι χρόνων του. Τι όμορφη που ήταν η ζωή. Κι εκείνος τόσο ευτυχισμένος με όσα ζούσε. Βέβαια τρία χρόνια στη σχολή, με αυστηρή πειθαρχία δεν κάνει το βίο κι εύκολο. Αλλά ήξερε από πειθαρχία και σεβασμό ο Παντελής κουβαλώντας τις παραδόσεις της Ρεθεμνιώτικης φύτρας του.

Γεννημένος στο Ρέθυμνο έμαθε από νωρίς να τιμά τη γενιά του ανθρώπους με ήθος που δεν απουσίασαν από κανένα προσκλητήριο της μάνας Κρήτης ούτε και της Ελλάδας όποτε ο εχθρός απειλούσε τη λευτεριά της.

Έτυχε όμως εκείνο το πρωινό να δώσει μια ακόμα βροντερή παρουσία της γενιάς του στο κάλεσμα και ο Παντελής.

Δεν είχε προλάβει να τελειώσει η πρώτη φάση των πρωινών καθηκόντων και αμέσως έμαθαν οι σπουδαστές το μεγάλο νέο. Η χώρα μας από τα ξημερώματα βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση με τους Ιταλούς. Το αρχηγείο είχε προβληματιστεί αν θα έστελνε στο μέτωπο και τους τριετείς της Σχολής Ευελπίδων. Ήταν όμως τόσος ο ενθουσιασμός εκείνης της γεμάτης παλμό νεολαίας που έκαμψε κάθε δισταγμό των επιτελών.

Από τους πρώτους που βρέθηκε στο μέτωπο και ο 20χρονος Παντελής και μάλιστα έχοντας την ευθύνη στρατιωτών. Κατευθείαν στα βαθιά.

Οι πρώτες εμπειρίες τραυματικές. Δεν ήταν ο φόβος του εχθρού ούτε η κόλαση της μάχης που τρόμαζε. Η πιο σοβαρή απειλή ήταν ο θάνατος από το κρύο και την πείνα. Η θέα νεαρών παιδιών που ξαφνικά έπεφταν νεκρά από εξάντληση, άμαθα καθώς ήταν και θύματα μιας ανάλγητης πολιτικής που άφηνε το στράτευμα ακάλυπτο, έρμαιο της τύχης του. Κι αν αυτά τα αμούστακα παιδιά μεγαλούργησαν ήταν επειδή αγαπούσαν την πατρίδα τους κι ήξεραν από τον πατέρα και τον παππού πόσο θεϊκό είναι να θυσιάζεσαι γι’ αυτή και το μεγαλείο της.

Ανάμεσα στους …εθνικόφρονες νέους και οι άλλοι, τα «μαύρα πρόβατα» οι βαρυποινίτες. Είχαν όμως ενωθεί σαν μια γροθιά τώρα για να αποκρούσουν τον εχθρό. Και κάλυπταν τις αδυναμίες της πατρίδας τους να τους συντρέξει αυτές τις κρίσιμες ώρες με την ευρηματικότητα του νου και την ανάγκη για επιβίωση.

Ποια η έκπληξη του Παντελή όταν είδε ξαφνικά τον πατέρα του -Ο συνταγματάρχης Γεώργιος Σαββάκης, προερχόμενος από την εφεδρεία των παλαιών αξιωματικών είχε τοποθετηθεί ένα μήνα περίπου μετά την έναρξη του πολέμου, ως φρούραρχος της μόλις απελευθερωθείσης Κορυτσάς.

Η συνάντηση πέρα από ένα θερμό χαιρετισμό δεν μπορούσε να έχει συνέχεια. Ο πόλεμος δεν επέτρεπε άλλες συναισθηματικές εξάρσεις. Και το γεγονός ότι είχε υποδιοικητή τον πατέρα του δεν σήμαινε για τον 20χρονο Παντελή, τίποτα περισσότερο από μια τυχαία σύμπτωση.

Πόσες και πόσες δεν ήταν οι καταστάσεις που ωρίμασαν ξαφνικά τον νεαρό αξιωματικό.

Οι πρώτες νίκες και η μεγάλη ικανοποίηση της αποστολής που είχε πετύχει, η καλή απολογία στην αναφορά μια θεαματικής πορείας στον τελικό στόχο που ήταν να πετάξουν τον πανίσχυρο εχθρό στη θάλασσα, αλλά και οι εμπειρίες από τις συνέπειες του πολέμου.

Ανάμεσα στους αιχμαλώτους κι άλλα συνομήλικα με τους Έλληνες στρατιώτες παιδιά που είχαν πίσω κι αυτά μάνες να παρακαλούν τη μαντόνα για το γυρισμό τους. Παλικαράκια που έτρεμαν στην αρχή της αιχμαλωσίας και καλόπιαναν τους δικούς μας. Σύντομα όμως γνώριζαν το μεγαλείο του Έλληνα στρατιώτη που δεν χτυπούσε ύπουλα, ούτε παραβίαζε τους κανόνες της ηθικής και της ανθρωπιάς. Και πιο ήσυχοι πια ακολουθούσαν πειθήνια και χωρίς την πρωτινή τους ανησυχία.

Ο Παντελής είχε στο μεταξύ κερδίσει τους πάντες από το μεγαλύτερο βαθμοφόρο μέχρι τον απλό στρατιώτη με τη γενναιότητα και τον ηρωισμό του. Είχαν να λένε ότι έβαζε το σώμα του ασπίδα για να προστατεύει τους στρατιώτες του.

Και ξαφνικά μέσα στο χειμώνα του 1941, μια συνταρακτική είδηση έφτασε στο Ρέθυμνο: «Ο Ανθυπολοχαγός Παντελής Σαββάκης έπεσε στη μάχη κατά την εκτέλεση του καθήκοντος». Εψάλη τότε επιμνημόσυνη δέηση με όλες τις τιμές στο παρεκκλήσι της Σχολής των Ευελπίδων, ενώ μια άλλη ανεπίσημη πραγματοποιήθηκε από τους συμμαθητές του στον Άγιο Νικόλαο στα Πευκάκια. Η θλιβερή εκείνη είδηση ευτυχώς διαψεύστηκε αργότερα όταν έλαβαν οι γονείς του επιστολή από τον ίδιο που τους πληροφορούσε ότι ήταν ζωντανός και βρισκόταν αιχμάλωτος στην Ιταλία. Μετά από δυο χρόνια έρχεται νέα είδηση για την τραγική απώλειά του κατά την αιχμαλωσία, η οποία δεν διαψεύστηκε μέχρι το τέλος του πολέμου. Και δεν υπήρχε η παραμικρή αμφιβολία ότι ο Παντελής είχε σκοτωθεί, από τη στιγμή που η είδηση προερχόταν από το Διεθνή Ερυθρό Σταυρό.

Με οδύνη η τοπική κοινωνία ζούσε το γεγονός και εκδήλωνε τη συμμετοχή της με παλλαϊκό πένθος. Στην πατρογονική κωμόπολη το Σπήλι εψάλη αρχιερατική επιμνημόσυνη δέηση «υπέρ πατρίδος πεσόντος» Παντελή Σαββάκη στην οποία παραβρέθηκε πλήθος κόσμου. Ήταν τόσο αγαπητός σε όλους ο νεαρός αξιωματικός.

Και μια μέρα γιορτινή να σου ο Παντελής ολοζώντανος. Η παρουσία του έκανε τον κόσμο να παραληρεί από ενθουσιασμό. Τι θαύμα ήταν αυτό. Ο νεκραναστημένος νεαρός Ρεθεμνιώτης χρειάστηκε να επαναλάβει αρκετές φορές την περιπέτειά του.

Κατάφερε να διαφύγει, γλιτώνοντας από του χάρου τα δόντια. Περιπλανιόταν ρακένδυτος, πεινασμένος στους απέραντους κάμπους στα βουνά και στις αφιλόξενες ερημιές της Ιταλίας. Επέστρεψε μετά από φρικτή ταλαιπωρία καταξιωμένος και τιμημένος με δεκαεννιά παράσημα και με πέντε διαφορετικά τραύματα για την αυταπάρνηση και την προσφορά του στην πατρίδα. Ο κόσμος τον υποδέχτηκε με τις τιμές που του άξιζαν εκτιμώντας και τον αδαμάντινο χαρακτήρα του.

Αυτό που χαρακτήριζε και χαρακτηρίζει τον άνδρα είναι η ακεραιότητα του χαρακτήρα του. Είχε την ευκαιρία να κάνει ένα πλούσιο γάμο στην Ιταλία και να ζει με ζάμπλουτες οικογένειες. Εκείνος το θεώρησε αναξιοπρεπές και προτίμησε να βρεθεί και πάλι στο μέτωπο για να πολεμήσει το Χιτλερισμό.

Μετά την απελευθέρωσή του από τα συμμαχικά στρατεύματα στην Ιταλία ο στρατηγός μετακινήθηκε με πολεμικό πλοίο στην Αίγυπτο. Εκεί εντάχθηκε στον Ιερό Λόχο και μετά από ειδική εκπαίδευση προωθήθηκε στο μέτωπο της Βόρειας Αφρικής, όπου υπηρέτησε επί επτάμισι χρόνια. Εκεί με τον ηρωισμό του τιμήθηκε για πολλά ανδραγαθήματα λαμβάνοντας μεταξύ άλλων και το «Χρυσούν Αριστείον Ανδρείας».

Είναι πολλά αυτά που εντοπίζει η ιστορική έρευνα για τη συμβολή του Ρεθύμνου στην εποποιία του 1940. Κάποια στιγμή δοθείσης ευκαιρίας θα επανέλθουμε.

Παπαστρατής Θρασύβουλος, Οι Εβραίοι του Ρεθύμνου. Κρητολογικά Γράμματα, τόμος 18, Ρέθυμνο 2002-2003.

Βικιπαίδεια, ελεύθερη ηλεκτρονική, εγκυκλοπαίδεια.

Χάρη Παπαδάκη: Ο Φριζής ο Μαρδοχαίος ο καλύτερος Εβραίος Άγονη Γραμμή.