Είχαμε κι άλλες φορές αναφερθεί στον Εβλιγιά Τσελεμπί έναν ριψοκίνδυνο Τούρκο που είχε καταφέρει να ταξιδέψει -κατόρθωμα για την εποχή του- και να μας δώσει ενδιαφέρουσες περιγραφές των περιοχών που επισκεπτόταν. Αυτό βέβαια για μια πόλη του σήμερα δεν είναι κάτι σπουδαίο, αλλά να έχεις μια εικόνα του Ρεθύμνου του 1670 δεν είναι κάτι που μπορεί να περάσει απαρατήρητο.

Ποιος ήταν όμως ο ταξιδιώτης αυτός που μας κάνει μια τόσο σπουδαία περιγραφή και την βλέπουμε ολόκληρη σε τεύχος του «Προμηθέα Πυρφόρου» με την επιμέλεια του Μιχαήλ Μυρ. Παπαδάκι;

Ήταν ταξιδευτής, αφηγητής ιστοριών, άνθρωπος των γραμμάτων, μουσουλμάνος, στρατιώτης, μουσικός και πολίτης του κόσμου. Σύμφωνα με την Βικιπαίδεια γεννήθηκε το 1020/1611 στη συνοικία Ουνκαπάν της Κωνσταντινούπολης.

Εικάζεται πως το όνομα Εβλιγιά είναι ψευδώνυμο που υιοθέτησε προς τιμή του δασκάλου του Εβλιγιά Μεχμέτ Εφέντη, του οποίου υπήρξε «πνευματικό τέκνο», αν και στο έργο του ο ίδιος δεν κάνει καμία σχετική αναφορά. Ο πατέρας του ήταν χειροτέχνης κοσμημάτων στην Αυλή του Σουλτάνου. Η μητέρα του καταγόταν από τον Καύκασο και κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή ήταν συγγενής του Μελέκ Αχμέντ Πασά χωρίς να είναι σαφές το είδος της συγγένειάς του, πιθανώς αδελφός της. Ο ίδιος παραδίδει ακόμα πως είχε έναν αδελφό και μία αδελφή. Για επτά χρόνια ήταν μαθητής στο μεντρεσέ του Χαμίντ Εφέντη στην Κωνσταντινούπολη και εκπαιδεύτηκε ακόμα ως αφηγητής του Κορανίου. Το 1045/1636 διακρίθηκε με μία αφήγησή του κατά τη διάρκεια του «Λεϊλάτ αλ καντρ» («Νύχτα του Πεπρωμένου») και παρουσιάστηκε από τον σιλαχντάρ Μεχμέντ Αχμέντ Αγά ενώπιον του σουλτάνου, ο οποίος έδωσε εντολή να γίνει δεκτός στο παλάτι. Εκεί εκπαιδεύτηκε στην καλλιγραφία, στη μουσική και στην αραβική γραμματική.

Αφού περιηγήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και έγραψε λεπτομερώς για κτίρια, αγορές, ήθη, έθιμα και πολιτισμό, από το 1050/1640 μέχρι το 1087/1676 ξεκίνησε τις περιηγήσεις του εκτός της Πόλης. Οι γραπτές του εντυπώσεις συγκεντρώθηκαν σε ένα δεκάτομο έργο, το «Seyahatnâme» (Σεγιαχατναμέ – «Βιβλίο των ταξιδιών») ή σύμφωνα με το χειρόγραφο της Βιέννης Tarikh-i Seyyah («Χρονικό του περιηγητή»). Εκεί περιλαμβάνονται εντυπώσεις από ταξίδια του στον ελλαδικό χώρο, τη Βαλκανική, την Αυστρία, τη Βόρειο Αφρική, την Ανατολία, την Περσία και το Κάιρο. Χρησιμοποιεί την καθομιλουμένη γλώσσα της εποχής.

Ο Εβλιγιά Τσελεμπί έχει σημειώσει μια συγκεκριμένη συνάντηση με την Καγιά Σουλτάν στο Βιβλίο των ταξιδιών του. Ένα ολόκληρο κεφάλαιο του βιβλίου είναι αφιερωμένο στην Καγιά Σουλτάν, από την εγκυμοσύνη της στο θάνατό της.

Η Καγιά Σουλτάν ήταν Οθωμανή Πριγκίπισσα, κόρη του Σουλτάνου Μουράτ Δ’ και της Χασεκί Αϊσέ Σουλτάν και ανιψιά του Σουλτάνου Ιμπραήμ Α’. Ήταν εγγονή του Σουλτάνου Αχμέτ Α’ και της Μαχπεϊκέρ Κιοσέμ Σουλτάν.

Το έργο του Τσελεμπή τοποθετείται σε ένα είδος ελαφρύτερης λογοτεχνίας που πρωταρχικός σκοπός της δεν είναι η ιστορική αλήθεια. Παρόλο που πολλές φορές αναφέρεται διεξοδικά και με ακρίβεια, ειδικά στα γεγονότα στα οποία ήταν παρών, άλλες φορές αναμιγνύει μύθους με ιστορικά γεγονότα. Προσπαθεί να παρουσιάσει το έργο του με λογοτεχνικό τρόπο και γι’ αυτό τοποθετεί πολλές φορές τον εαυτό του παρόντα σε γεγονότα. Στην εποχή του, το «Βιβλίο των ταξιδιών» εθεωρείτο καλή ψυχαγωγία για τις γυναίκες του χαρεμιού. Αντίθετα με την πρακτική των μεγάλων φιλολόγων της εποχής, ο Τσελεμπή έγραφε σε γλώσσα απλή, χρησιμοποιώντας επίσης τοπικές εκφράσεις, ενίοτε γλαφυρές. Ορισμένες αφηγήσεις του θεωρούνται φανταστικές ή είναι βασισμένες σε άλλες πηγές. Χρησιμοποιώντας την φαντασία του περιέγραψε χώρες τις οποίες ποτέ δεν επισκέφτηκε. Οι μελετητές του έργου του μπορούν σήμερα να ξεχωρίσουν το ψεύτικο από το αληθινό, έτσι το δεκάτομο έργο του παραμένει πολύτιμο για τις εκτενείς πληροφορίες που παρέχει γύρω από την κατάσταση που βρίσκονταν οι πόλεις και τα χωριά κατά την εποχή εκείνη, την ιστορία, τον πολιτισμό και τη γεωγραφία τους. Στο πρώτο τόμο του «Seyahatnâme» γίνεται περιγραφή της Κωνσταντινούπολης και θεωρείται από τους μελετητές καλή πηγή για να γνωρίσει κάποιος την οθωμανική πρωτεύουσα του 17ου αιώνα.

Μια καλή πηγή είναι όμως και για μας προκειμένου να έχουμε μια εικόνα του Ρεθύμνου στα 1670.

Στην περιγραφή του αυτή ο Τσελεμπί αφού κάνει μια ιστορική αναδρομή στην ίδρυση της πόλης και περιγράφει παραστατικότατα το φρούριο της Φορτέτζας αναφέρει στη συνέχεια ότι πάνω στην ακτή, πέρα από τα τείχη του φρουρίου υπήρχε ένα εξωραϊσμένο ορθογώνιο που ήταν στρατιωτικός σταθμός και ανατολικά υπήρχαν οικοδομές που έβλεπαν στη θάλασσα ιδιοκτησίας χριστιανών που έμεναν στην πόλη.

Συνολικά 3.700 δωμάτια. Υπήρχαν και 77 μέγαρα.

Από τα υπόλοιπα κτίσματα οΤσελεμπί σημειώνει έξι τζαμιά, εννέα ενοριακά κοινόβια, τρία σχολειά για αγόρια, τρία κοινόβια δερβίσηδων, δυο λαμπρά λουτρά και τρία ιδρύματα για προμήθειες. Αυτά ήταν τα μαγειρεία του τζαμιού Δελή Χουσείν Πασά, του τζαμιού Βαλιδέ Σουλτάν, κοντά στην πύλη Τεκκέ, και το μαγειρείο του τζαμιού Βελή Πασά.

Όλα πρωί βράδυ, μοίραζαν την ευλογία ενός γεμάτου πιάτου σούπας, για νέους και γέρους, πλούσιους και φτωχούς

Την αγορά αποτελούσαν 150 μικρά καταστήματα που μπορούσε να βρει κανείς οτιδήποτε.

Ανάμεσα στις δέκα κρήνες πόσιμου νερού ξεχώριζε η πηγή του νερού της ζωής στην πλατεία της Αγοράς. Ήταν κατασκευασμένη από άσπρο μάρμαρο, σκαλισμένη με διάφορα είδη ανάγλυφων προσώπων απ’ όπου έτρεχε κρυστάλλινο νερό.

Να υποθέσουμε βέβαια ότι αναφέρεται στην κρήνη Ριμόντι στον Πλάτανο.

Τον Τσελεμπί εντυπωσίασε περισσότερο ένας πύργος φυλακών στην κορυφή του οποίου υπήρχε ένα ρολόι, γιατί στην περιγραφή του χαρακτηρίζει το θέαμα πολύ αξιόλογο.

Για το λιμάνι του Ρεθύμνου του 1670 ο Τούρκος περιηγητής αναφέρει ότι υπήρχε χώρος για 50 ιστιοφόρα αλλά όπως ήταν ανοικτό προς την ανατολή ήταν εκτεθειμένο στους ανέμους κι όπως ο βυθός του ήταν αμμώδης οι άγκυρες δεν έπιαναν και τα μεγάλα ιστιοφόρα δεν μπορούσαν να πλευρίσουν εκεί.

Τα χαμηλότερα προάστια εξάλλου είχαν μακρούς δρόμους με κληματαριές στις αγορές και στα παζάρια. Έτσι οι κύριες λεωφόροι έμοιαζαν με στολισμένα υπόστεγα.

Σ’ αυτή την όμορφη αγορά νόμιζε κανείς πως βρισκόταν σε μυθικό παράδεισο.

Ο Τσελεμπί που επισκέφθηκε την πόλη μας 24 χρόνια μετά την κατάληψή του από τους Τούρκους αναφέρεται και στα Περιβόλια το γνωστό προάστιο με την μακραίωνη ιστορία γράφοντας σχετικά:

«Αφού περιηγηθήκαμε την περιτειχισμένη πόλη, συνεχίσαμε προς τα ανατολικά, στο πολύ κοντινό προάστιο που το κατοικούν άπιστοι και αξίζει να το δει κανείς. Είναι γνωστό με το όνομα Μποστανλί και λέγεται έτσι εξαιτίας των πολλών περιβολιών του».

Αυτό το θέμα εντόπισα στα χαρτιά μου με ανταποκρίσεις που έκανα σε πρωινές εκπομπές της ΕΡΤ. Κοίταξα την ημερομηνία και ήταν το 1986!

Κι όπως το διάβαζα νόμιζα πως η περιγραφή αφορά μια ξένη πολιτεία «Στολισμένα στέγαστρα» η λεωφόρος Κουντουριώτη ας πούμε;

Δεν κρύβω πως τα σχόλια που είχα κάνει τότε κλείνοντας την ανταπόκρισή μου και πριν από το «Αυτά για σήμερα από το Ρέθυμνο, Καλή σας μέρα» διαβάζοντάς τα τώρα μου προκαλούν έντονο μειδίαμα.

Πόσο αμείλικτη είναι σίγουρα η εξέλιξη όσο κι αν θεωρείται ευεργετική και αναγκαία αφού η ζωή προχωρά με άλματα προόδου.

Κι αν με εντυπωσίαζαν οι αλλαγές στο Ρέθυμνο του 1986 και τις σχολίαζα συγκρίνοντας αυτές με τις περιγραφές του Εβλιγιά Τσελεμπί τι θα έπρεπε να πω σήμερα για το Ρέθυμνο του 2019;;;!!!

Πάντως οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι ο Εβλιγιά Τσελεμπί μας περιγράφει ένα ονειρεμένο Ρέθυμνο, αυτό που υπάρχει πάντα στην καρδιά μας.

Βικιπαίδεια: Εβλιγιά Τσελεμπί

Μιχαήλ Παπαδάκι «Μια περιήγηση του Εβλιγιά Τσελεμπί …» περιοδικό «Προμηθέας Πυρφόρος»

Νίκου Δερεδάκη: Πως είδαν οι Έλληνες και ξένοι περιηγητές και γεωγράφοι τα Περιβόλια του Ρεθύμνου.

Εύας Λαδιά: Ανταπόκριση σε πρωινή εκπομπή της ΕΡΤ «Καλημέρα Κρήτη» 1986.