Είχα μεγάλη επιθυμία να γνωρίσω καλύτερα τη γυναίκα που ο λαϊκός βάρδος Βαρδής Τσιράκης ο περίφημος Τσιροβαρδής, την αποκαλεί σε μια ελεγεία του «της Εθνικής Αντίστασης δραστήρια Κυρία».
Η Μαρία Εμμ. Φωτάκη μπορεί να ήθελε να ζει στη σκιά, σεμνή και διακριτική πάντα, αλλά δεν παύει να αντιπροσωπεύει τη μάνα των πέτρινων χρόνων, που έζησε όλες τις θύελλες μιας εποχής πλημμυρισμένης στο μίσος, στο αίμα και στην ορφάνια.
Η ίδια πένθησε δικούς της ανθρώπους που θυσιάστηκαν για τα εθνικά ιδεώδη.
Στο εξαιρετικό βιβλίο του «Στη βορεινάδα μιας κορφής, γράφω τα που θυμούμαι», ο γιος της κ. Σταύρος Φωτάκης, που θεωρούμε ότι δεν χρειάζεται ιδιαίτερη παρουσίαση, κάνει αναφορά στη μητέρα του με ξεχωριστή τρυφεράδα. Κι από ‘κει θα δανειστούμε κάποια στοιχεία για να δώσουμε έστω και με αδρές γραμμές το πορτραίτο της σπουδαίας αυτής γυναίκας.
Από οικογένεια με παραδόσεις
Η Μαρία Φωτάκη γεννήθηκε το 1907 στον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου. Ένα χωριό ηρωικό που κράτησε ανόθευτες τις τοπικές παραδόσεις.
Είχε το θλιβερό προνόμιο αλλά και εύσημο τιμής να προέρχεται από οικογένεια μαρτύρων της πίστης και της πατρίδας.
Πατέρας της ήταν ο Στέφανος Παραδεισανός και μητέρα της η Καλλιόπη Παπαδογιάννη, δισέγγονη από μητέρα του νεομάρτυρα ΑΓΓΕΛΗ, ενός από τους Αγίους Τέσσερις Μάρτυρες.
Η κοπέλα έτυχε άριστης ανατροφής γιατί μεγάλωσε σε παραδοσιακή οικογένεια. Ήταν φυσικό επομένως να ενταχθεί στην Αντίσταση αδιαφορώντας για τις συνέπειες, βοηθώντας το θείο της Εμμ. Παπαδογιάννη, με τις δικές της δυνάμεις στον αγώνα του. Μια απέραντη πηγή καλοσύνης και προσφοράς ήταν η Μαρία που είχε προσφέρει στέγη και τροφή σε αναρίθμητους πατριώτες που κατέφευγαν στο σπίτι της.
Οι Γερμανοί γνωρίζοντας τη δράση του Εμμ. Παπαδογιάννη, του «παππού της Αντίστασης» είχαν επιδοθεί σε μια λυσσαλέα προσπάθεια να τον συλλάβουν.
Όταν κατάλαβαν ότι δεν είναι εύκολο σκέφτηκαν να τον εκβιάσουν ψυχολογικά, συλλαμβάνοντας δικά του πρόσωπα. Κι έβαλαν στόχο τις αδελφές του.
Ξημέρωνε 14 Ιουλίου του 1943, όταν νύχτα ακόμα οι Γερμανοί κύκλωσαν τον Άη Γιάννη. Οι κάτοικοι δεν ανησύχησαν ιδιαίτερα γιατί δεν ήταν η πρώτη φορά που γινόταν η κύκλωση αυτή. Μόλις την Πρωτοχρονιά, μερικούς μήνες πριν είχε γίνει το ίδιο, προκειμένου να μάθουν οι γερμανοί που κρύβονται οι Άγγλοι με τους ασυρμάτους.
Εκείνο το πρωί τους συνόδευε και ο προδότης που δεν άργησε να τους υποδείξει την Καλλιώ και τη Βαγγελιώ, τις αδελφές του Παπαδογιάννη. Η Μαρία βουβή από την οδύνη είδε να συλλαμβάνουν τη μητέρα της Καλλιόπη.
«Εκειά που θα πάει η γυναίκα μου…»
Ο σύζυγός της και πατέρας της Μαρίας ο Στέφανος Παραδεισανός, που γεννήθηκε το έτος 1879, πλησίασε, αλλά οι Γερμανοί του είπανε πως δεν τον χρειάζονται και μπορεί να φύγει. Εκείνος όμως αρνήθηκε κι απάντησε πως «εκειά που θα πάει η γυναίκα μου θα πάω κι εγώ». Έτσι λοιπόν, οι τρεις συλληφθέντες οδηγήθηκαν στο Ρέθυμνο όπου παρέμειναν φρουρούμενοι και υπό αυστηρή επιτήρηση στη Φορτέτζα επί 2μηνο περίπου. Στη συνέχεια, μεταφέρθηκαν στις φυλακές της Αγυιάς στα Χανιά, όπου και εκεί παρέμειναν υπό αυστηρή επιτήρηση επί τρίμηνο περίπου, προκειμένου να μεταφερθούν με πλοίο μαζί με άλλους αγωνιστές Κρήτες με προορισμό τα κολαστήρια και τους φούρνους της Γερμανίας, καταδικασθέντες συγχρόνως δις εις θάνατον.
Η Μαρία ζούσε με το άγχος για την τύχη των δικών της. Δεν μπορούσε να τους προσφέρει το παραμικρό. Κάποτε το αποτόλμησε. Θα πήγαινε να τους δει να τους προσφέρει έστω λίγο γάλα που ήθελε τόσο ο πατέρας της.
Κατάφερε με χίλια βάσανα να της επιτραπεί η επίσκεψη στις φυλακές Αγυιάς για να προσφέρει στους γονείς της λίγο φαγητό και λίγο γάλα. Ο δεσμοφύλακας Γερμανός όμως δεν το επέτρεψε και μάλιστα χτύπησε στο χέρι τη Μαρία, με αποτέλεσμα να πέσει κάτω το γάλα και να χυθεί.
Ακλόνητη στο μετερίζι της
Η ατρόμητη Αμαριώτισσα ακόμα και μετά το τραγικό γεγονός δεν υπέκυψε, δεν σταμάτησε να προσφέρει τις υπηρεσίες της.
Όπως γράφει και ο Βαρδής Τσιράκης στη νεκρολογία του «η Μαρία Φωτάκη ή Χαρκιαδίνα, κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής φιλοξένησε πολλούς εθνικούς αγωνιστές, μεταξύ αυτών και Μελαμπιανούς. Δίκαια οι αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης αποκαλούσαν το χωριό της Ελεύθερη Ελλάδα».
Όταν ο Κράιπε με τους απαγωγείς του πέρασαν από το χωριό του Άη Γιάννη, ημέρα Τετάρτη 3 Μαΐου του 1944, η Μαρία Φωτάκη ανέλαβε την τροφοδοσία ορισμένων από αυτών που συμμετείχαν στην απαγωγή αλλά και των Μελαμπιανών που συνόδευαν τον Παπαδογιάννη.
Μια υπέροχη μητέρα
Εκτός από ηρωίδα η περίφημη αυτή γυναίκα ήταν και μια υπέροχη μητέρα.
Αφηγείται ο γιος της Σταύρος στην αυτοβιογραφία του:
«Λίγους μήνες μετά τη γέννησή μου και συγκεκριμένα κατά τον βομβαρδισμό της Κρήτης από τους Γερμανούς τον Μάιο του 1941, όλοι οι κάτοικοι του χωριού το εγκατέλειψαν και διέμεναν σε σπηλιές, μιτάτα και άλλες «χώστρες» για να σωθούνε. Στο τοπωνύμιο της περιφέρειας του χωριού με την ονομασία «Μαρή τα χαράκια», απέναντι από τον οικισμό υπήρχε μιτάτο με σπιτάκι ιδιοκτησίας Αδάμ (Αδαμάκη) Παραδεισανού. Εκεί βρήκαν προστασία και οι γονείς μου, με τα αδέρφια μου και άλλους χωριανούς, ενώ εγώ ήμουν τριών μηνών περίπου. Επειδή η μητέρα μου δεν είχε επαρκή ποσότητα φυσικό γάλα για να με ταΐσει, έφερνε καθημερινά γάλα κατσικίσιο μια γυναίκα από παραπλήσιο μιτάτο στο Τοπωνύμιο «Αληδολάκια», με καταγωγή από το χωριό Βυζάρι. Όπως ήτανε φυσικό έπινα το γάλα όπως έβγαινε από τις κατσίκες, δηλαδή χωρίς βρασμό».
Τα μεταπολεμικά χρόνια κύλησαν μέσα σε δυστυχία. Αλλά στο σπίτι της η Μαρία φρόντιζε με τον άνδρα της να μην στερηθούν τα παιδιά τους το φαΐ και το ψωμί, το λάδι και τον καρπό και προπαντός την αγάπη και τη στοργή.
Συγκλονιστική η παρακάτω μαρτυρία του κ. Σταύρου Φωτάκη:
Οι γονείς μου αποφασίσαμε πως έπρεπε να συνεχίσω στα γράμματα, για να μη μείνω αγράμματος σαν κι αυτούς. Με πέψανε λοιπόν στο Γυμνάσιο, το έτος 1953. Έδωκα εξετάσεις και πέτυχα να εισαχθώ στο Εξατάξιο (τότε) Γυμνάσιο Αρρένων Ρεθύμνου. Νοικιάσαμε ένα δωμάτιο σ’ ένα παλιό σπίτι μιας θείας, της Σοφίας Παραδεισανού (Θοδωρογιάννενας), Θεός συγχωρέσει τηνε, που βρισκότανε απέναντι ακριβώς από την απάνω δυτική γωνία του πέργιαυλου του Γυμνασίου. Σ’ αυτό το δωμάτιο μείναμε 4 χρόνια, με τον αδερφό μου το Στέλιο που πήγαινε κι αυτός στο Γυμνάσιο και με τη μεγαλύτερη αδερφή μου την Ελένη, για να μας φροντίζει.
Τι να πρωτοθυμηθώ; Τα παπούτσια που για πρώτη φορά έβαλα στα πόδια μου, με την μπροκαδούρα από κάτω, για να μη ξεσκίζονται εύκολα; Το μακρύ δρίλινο παντελόνι, που πρωτοφόρεσα; Το πηλίκιο, που μόνο στον ύπνο έβγαινε από την κεφαλή μου; Τα δυο ράντζα που κοιμόμαστε; Τη γκαζιέρα που ψήναμε; Το μαγκάλι με το καρβουνίδι, για να ζεσταθούμε λίγο; Τα βουργίδια, που μας επέμπανε οι γονέοι μου, με χίλιες δυο ταλαιπωρίες και στερήσεις, γεμάτο με πιταράκια, ελιές, αυγά και ό,τι άλλο καλολοΐδι είχανε; Τις επισκέψεις χωριανόπουλων μαθητών, να μιλήσομε και να μοιραστούμε ό,τι είχαμε; Τις βραδινές βόλτες, στη Λεωφόρο και στην Προκυμαία, για συμμετοχή στο νυφοπάζαρο; Το ζητιάνεμα, που έκανα στην αδερφή μου την Ελένη, που βαστούσε το ταμείο, να μου δώσει μια δραχμή, για ν’ αγοράσω κι εγώ μια πάστα να τη φάω, για να μη σιρώνουνε τα σάλια μου; Τις μπουρνέλες, που πουλούσα έξω από το Γυμνάσιο, για να βγάλω χαρτζιλίκι ; Το αυτοσχέδιο τόπι από κουρελόπανα, που φτιάχναμε και μας κυνηγούσε ο μπάρμπα-Μήτσος ο επιστάτης του Γυμνασίου; Και τόσα άλλα πολλά, που έχουνε χαραχτεί βαθειά στην ψυχή μου.
Στο διάστημα της φοίτησης στο Γυμνάσιο κάποτε η μητέρα μου ήθελε να μας στείλει τρόφιμα στο Ρέθυμνο, αλλά το λεωφορείο έφτανε μέχρι το Βυζάρι. Ξεκίνησε λοιπόν μεσάνυκτα με το γαϊδουράκι να φτάσει μέχρι το Βυζάρι να μας στείλει το βουργιάλι, αλλά δυστυχώς μετά από δίωρη πεζοπορία μεσ’ τη νύχτα του χειμώνα για λίγα λεπτά δεν πρόλαβε το λεωφορείο και έτσι περίλυπη με δάκρυα να τρέχουν σαν ποτάμι, πήρε το δρόμο της επιστροφής, με βροχές και καταιγίδες. Ηρωίδες μάνες!
Η Μαρία Φωτάκη αξιώθηκε να χαρεί την προκοπή των παιδιών της και πέθανε στα 92 χρόνια της τον Ιούνιο του 1999 με την ικανοποίηση ότι έκανε το καθήκον της σαν σύζυγος, σαν μάνα σαν πατριώτισσα.
Συγκλονιστικό είναι το ποίημα που της έγραψε ο γιος της. Συνιστούμε το βιβλίο του «Στη βορεινάδα μιας κορφής, γράφω τα που θυμούμαι…», για να απολαύσετε εκτός των άλλων και το ποίημα αυτό στη σελίδα 151.
Συγκινητικός ήταν ο έμμετρος αποχαιρετισμός του Τσιροβαρδή που της έγραψε:
«Σε νίκησεν ο Χάροντας, ως διάβασα Μαρία
Της Εθνικής Αντίστασης δραστήρια Κυρία.
Γράφω με πόνο σήμερα η Κρήτη να το μάθει
πως κι άλλη κόρη ξακουστή τση Λευτεριάς εχάθη.
Εμίσεψες Αρχόντισσα της ανθρωπιάς δασκάλα
δίχως ψεγάδι διάβηκες του χάροντα τη σκάλα.
Πάλεψες για τη λευτεριά με πάθος κι αγωνία
υπήρξες και επίλεκτο μέλος στην κοινωνία.
Το ήθος κι η ευγένεια κι η αμεροληψία
κι η ψυχική σου δύναμη σου ‘δώκαν την αξία.
Αυτά σε καταξίωσαν απόγονη γενναίων
Αγωνιστών τση λευτεριάς μα και καπεταναίων.
Δεν σε ξεχνούμε και γι’ αυτο αθάνατη θα γίνεις
για τσ’ αρετές και χάρες σου στη μνήμη μας θα μείνεις…»
Πηγές: Σταύρου Φωτάκη: «Στη βορεινάδα μιας κορφής γράφω τα που θυμούμαι…»
