του Νίκου Δερεδάκη
Είναι αλήθεια, πως κυκλοφορούν δεκάδες τουριστικά ενημερωτικά έντυπα σήμερα, σχετικά με την πόλη και το νομό μας, μιας και ο τουρισμός αποτελεί μια σημαντική, αν όχι τη σημαντικότερη, πλουτοπαραγωγική πηγή για τον τόπο μας. Είναι λογικό, λοιπόν, όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς να επενδύουν τα μέγιστα στην προβολή και ανάδειξη του τουριστικού προϊόντος.
Στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή θα είχε ενδιαφέρον να δούμε τον πρώτο τουριστικό οδηγό που κυκλοφόρησε στο Ρέθυμνο το 1961, πριν από 50, περίπου, χρόνια δηλαδή. Ήταν ένα μικρό 16σέλιδο έντυπο με τίτλο: «ΠΡΟΧΕΙΡΟΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΡΕΘΥΜΝΗΣ», που τυπώθηκε στο τυπογραφείο Μανουσάκη στο Ρέθυμνο.
Ο συγγραφέας του ήταν ο Δημήτριος Γ. Δαφέρμος. Ο Δ. Δαφέρμος γεννήθηκε στα Ανώγεια το 1912. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και μετά το τέλος των σπουδών του δίδαξε ως φιλόλογος σε διάφορα σχολεία του Ρεθύμνου. Δίδαξε επίσης και βιολί στο Ωδείο της πόλης. Διετέλεσε Επιμελητής Κλασσικών Αρχαιοτήτων του Αρχαιολογικού Μουσείου Ρεθύμνου και ήταν από τους ιδρυτές της «Πνευματικής Εστίας» καθώς και Γενικός Γραμματέας της Ι.Λ.Ε.Ρ. Επίσης, δίδαξε από σκηνής διάφορα θεατρικά έργα, δημοσίευσε μελέτες του σε περιοδικά και εφημερίδες και είχε τακτική εκπομπή στο Ραδιοφωνικό Σταθμό Χανίων. Σαν πληθωρική προσωπικότητα που ήταν, από νωρίς κατάλαβε τη ραγδαία τουριστική ανάπτυξη που θα είχε το Ρέθυμνο τις επόμενες δεκαετίες και σαν Πρόεδρος του Τουριστικού Συνδέσμου Ρεθύμνου, ανέλαβε να γράψει αυτόν τον πρόχειρο τουριστικό οδηγό. Το έντυπο αυτό, ασφαλώς δεν διεκδικεί δάφνες όσον αφορά στην πληρότητα των στοιχείων του και στην εμφάνιση του. Είναι όμως ο προπομπός των σύγχρονων, καλαίσθητων και πολυεικονογραφημένων τουριστικών οδηγών και σαν τέτοιον πρέπει να τον δούμε.
Επίσης, ενδιαφέρον παρουσιάζουν ορισμένα σημεία του εντύπου, που, διαβάζοντάς τα σήμερα, μας ταξιδεύουν σε ένα Ρέθυμνο διαφορετικό, αλλιώτικο από το σημερινό, που από αγροτική κωμόπολη προσπαθούσε ν’ αποκτήσει πιο σύγχρονο και ευρωπαϊκό προφίλ.
Όσον αφορά στα προϊόντα που παράγει, στον οδηγό αναφέρονται: «το λάδι, το χαρούπι, το βελανίδι, οπωρικά και φρουτικά ανάμεσα στα οποία εξέχει το πασίγνωστο και μοναδικό στον κόσμο(!) Γερακαριανό κεράσι». Για τη Φορτέτζα αναφέρει: «…Η θέα από εκεί πάνω είναι μαγευτική κι η υγιεινότης του χώρου δεν δικαιολογεί το ακατοίκητόν του… Να πούμε πως αιτία ήταν η έλλειψη νερού εκεί πάνω. Ίσως…». Και παραθέτει ο Δ. Δαφέρμος μια σημείωση σχετικά: «Με το σημερινόν υδρευτικό δίκτυο το νερό του Αγίου Ιωάννου μπορεί θαυμάσια να διοχετευθή και στη Φορτέτζα, λεν οι ειδικοί».
Ιδιαίτερη αναφορά κάνει ο συγγραφέας στις πλατείες της πόλης αναφέροντας χαρακτηριστικά: «1. Διοικητηρίου (Σωχώρας) με το αθλητικό γήπεδον τους στρατώνες και το χρωματιστό συντριβάνι. 2. Των Τεσσάρων Μαρτύρων με επί της Λεωφόρου Κουντουριώτου με τον ομώνυμο ναό και τους πανύψηλους πλατάνους απ’ τους οποίους κρεμάστηκαν επί Τουρκοκρατίας οι 4 αυτοί εκ Μελάμπων Νεομάρτυρες. 3. Των Ηρώων με το άγαλμα του Αγνώστου Στρατιώτου στην ανατολική παρυφή της παλιάς πόλης. Κάπου εκεί προς την αμμουδιά θα υψωθή σε λίγο το πρώτο στο νομό μας Τουριστικό Ξενοδοχείο με έξοδα του Ε.Ο.Τ.». Σε αυτό το σημείο αξίζουν δύο παρατηρήσεις. Πρώτον, ότι το έτος 1961, σώζονταν ακόμη οι πλάτανοι της πλατείας Τεσσάρων Μαρτύρων και δεύτερον, το σχόλιο περί ανεγέρσεως του πρώτου τουριστικού ξενοδοχείου στο Ρέθυμνο, εννοώντας, φυσικά, το ΞΕΝΙΑ.
Χωριστή αναφορά γίνεται στα «βιομηχανικά συγκροτήματα βυρσοδεψίας, ελαιουργίας, σαπωνοποιίας, αλευροποιίας, κονσερβοποιίας και τουβλοποιίας (ΕΤΕΛ, Καψαλιανού, Κουφάκι, Ζαχαριουδάκι, Δομαζάκι, Τσουρλάκι, Αγ. Φωτεινής, Γιακουμάκι κ.λ.π.», όπως και στα «Πρότυπα Παγοποιεία-ψυγεία που καμωμένα με το σχέδιο Μάρσαλλ και με συνδρομή των Γεωργικών Συνεταιρισμών Ρεθύμνης αξιοποιούν μια παραγνωρισμένη ως πριν λίγο γωνιά της πόλεως εκεί στη συνοικία Αγ. Νικολάου».
Μετά την αναφορά σε όλα τα αξιοθέατα της πόλης, γίνεται σύντομη παρουσίαση των μεγαλυτέρων χωριών της ενδοχώρας του νομού. Για το Σπήλι, γράφει χαρακτηριστικά, δίνοντας έμφαση στον πρόσφατο ηλεκτροφωτισμό του: «Το δροσόλουστο και ηλεκτρόφωτο Σπήλι στο 30ο χλμ. με λαμπρό επισκοπικό μέγαρο».
Δεν θεωρώ σκόπιμο την παράθεση άλλων στοιχείων από τον πρώτο τουριστικό οδηγό του Ρεθύμνου του Δ. Δαφέρμου. Από τα λίγα στοιχεία που παρέθεσα, γίνεται αντιληπτό ότι το Ρέθυμνο των περασμένων δεκαετιών ελάχιστες ομοιότητες είχε με το Ρέθυμνο του 21ου αιώνα. Η τουριστική ανάπτυξη που προέβλεπε ο Δ. Δαφέρμος ήρθε, αλλά ο ίδιος δεν πρόλαβε να τη ζήσει αφού πέθανε το 1971. Δεν μπορεί ακόμα κανείς να γνωρίζει αν ο Δ. Δαφέρμος οραματιζόταν ένα τέτοιο τουριστικό Ρέθυμνο. Δεν ξέρω ακόμα, αν το Ρέθυμνο του 1961 που περιγράφεται στον τουριστικό οδηγό ήταν καλύτερο ή χειρότερο από το Ρέθυμνο του 2010. ο καθένας μπορεί ν έχει την άποψή του…
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα βιογραφικά στοιχεία για το Δ. Δαφέρμο προέρχονται από το βιβλίο του Μιχάλη Παπαδάκη (Δάνδολου), Η Ρεθυμνιώτικη πέννα, Ρέθυμνο 2004.