Χωριό και κοινότητα της επαρχίας Ρεθύμνης. Βρίσκεται απέναντι από την Ασή -γωνιά και σε αποσταση 36 χμ. από το Ρέθυμνο.
Εχει υψομ 550 μ. στο χωριό ζουν σήμερα 340 κάτοικοι περίπου, οι οποίοι είναι εργατικοί (γεωργοκτηνοτρόφοι), φιλότιμοι και πολύ φιλόξενοι. Από τις παλιότερες οικογένειες του χωριού είναι οι Μανταδάκηδες, Λελεδάκηδες,Βαρδάκηδες, Βουρβαλάκηδες κ
Στην κοινότητα Μυριοκεφάλων υπάγεται ο οικισμός Μαρουλιού.
Σχετικά με την προέλευση του ονόματος του χωριού υπάρχουν δυο εκδοχές.
Η πρώτη αναφέρεται στην περίοδο της τουρκοκρατίας ,όταν οι Τούρκοι έκοψαν τα κεφάλια πολλών Χριστιανών, μύρια κεφάλι. Σύμφωνα με τη δεύτερη, το χωριό ονομάστηκε έτσι, επειδή ειναι κτισμένο σε ορεινό συγκρότημα με πολλά κεφάλια, δηλαδή πολλές κορυφές.
Συμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή το όνομα του χωριού Μυριοκέφαλα είναι σύνθετο από τον αριθμητικό μύρια (πλήθος , άπειρο) και από το ουσιαστικό κεφάλα (γήλοφος, ύψωμα της γης). Αυτό οφείλεται στο πλήθος των λόφων και των κορυφογραμμών από τις οποίες περιβάλλεται το χωριό. Κατά συνέπεια από τόσες πολλές κεφαλές δηλ. απο τους πολλούς γήλοφους, πήρε το όνομά του το χωριο. Ίσως σχετίζεται και με το Μυριοκέφαλο της Μ. Ασίας.
Το ίδιο το βουνό εξάλλου αναφέρεται ως Μυριοκέφαλος στη διαθήκη του Αγίου Ιωάννη του Ξένου. Στο παραπάνω κείμενο φαίνεται παράλληλα ότι η περιοχή κατοικούνταν κατά τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο.
Η Μονή Μυριοκεφάλων αποτέλεσε τον πυρήνα του χωριού, που αναπτύχθηκε γύρα απ’αυτή. Πάντως όχι μόνο το όνομα , αλλα και η ιστορία και η αίγλη του χωριού συνδέονται στενά από τον 11 αιώνα μεχρι σήμερα με την ομώνυμη βυζαντινή μονή.
Για το χωριό Μυριοκέφαλα δεν έχουμε αρκετές ειδήσεις από τα χρόνια της Ενετοκρατίας.
Άνηκε μάλλον στην ισχυρή φεουδαρχική ενετική οικογένεια Barozzi. Ούτε στα Μυριοκέφαλα ούτε και στα γύρω χωριά εχουν βρεθεί ίχνη ενετικών κτισμάτων. Η περιοχή αυτή αποτελούσε, μαζί με την επαρχία Σφακίων, εθνικό προπύργιο κατά των ποικιλόνυμων κατακτητών και παρέμεινε ανόθευτη από την αραβική, φράγκικη και Τουρκική επίδραση.
Πραγματικά λόγω της απομακρυσμένης και ορεινής του θέσης το χωριό Μυριοκέφαλα, το οποίο βρίσκεται μαζί με το χωριό Ασή – Γωνιά στη κυριότερη διάβαση προς τα Σφακιά, συνετέλεσαν ώστε να συγκεντρώνεται μεγάλος αριθμός επαναστατών κατά τους χρόνους της Ενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας, όταν ήταν έντονη η παρουσία και η δράση της Μονής Μυριοκεφάλων.
Παλιότερα- πριν το 1928- τα Μυριοκέφαλα άνηκαν στην κοινότητα Αρολιθίου.
Τα χρόνια της τουρκοκρατίας δεν κατοίκησαν Τούρκοι στο χωριό. Στη Μονή Μυριοκεφάλων εξάλλου, συγκεντρόνονταν συχνά επαναστάτες.
Μετα την περίοδο αυτή, αποίκησαν στα Μυριοκέφαλα κάτοικοι από διάφορα μέρη της Κρήτης.
Μέσα στο χωριό βρίσκεται ο ενοριακός ναός της Παναγίας της Μυριοκεφαλήτισσας με τις περίφημες τοιχογραφίες .Ιδρύθηκε , τον 10ο αιώνα από τον Άγιο Ιωάννη τον Ξένο ή Ερημίτη αποτελούσε τη Σταυροπηγιακή Μονή Μυριοκεφάλων, στην οποία ο Άγιος Ιωάννης ειχε αφιερώσει όλα τα μοναστήρια και τις εκκλησίες που έκτισε. Αργότερα έγινε μετόχι της Μονής του Προφήτη Ηλία. Το 1770 καταστράφηκε από τους Τούρκους, επειδή οι καλόγηροι έσφαξαν μερικούς Τούρκους που οργίαζαν το 1852, με σιγίλλιο του Οικουμενικου Πατριάρχη Ανθίμου, γίνεται για δεύτερη φορά Σταυπηγιακή Μονή. Το 1900 ωστόσο, δεν ειχε κανένα καλογηρο και καταργήθηκε από την κρητική Πολιτεία αργότερα χαρακτηρίσθηκε σαν Ιερό Προσκύνημα και το 1961 αποτελεί ενοριακό ναό.
Η ιδρυση της Μονής περιγράφεται στη Διαθήκη του Αγίου Ιωάννη του Ξένου με τα ακόλουθα: όταν ο Άγιος Ιωάννης έφτασε στο βουνό Μυριοκέφαλο, βρήκε ένα κτίσμα ελληνικό παμμέγεθες το λεγόμενο Μυριοκεφάλου». Επειδή ήταν Χειμώνας μπήκε μέσα αλλά τυφλώθηκε. Εφτά μέρες προσευχόταν στον Κύριο καιιτ ν εβδομη ακουσε φωνή: «Ω Ιωάννη, εξέθε των ενταύτα και ίδε κατά ανατολάς». Σαν να οδηγούνταν από κάποιο χερι, βγήκε από το κτίσμα και στράφηκε προς την Ανατολή. Τοτε είδε ενα μεγάλο φως και παράλληλα άκουσε «ενταύθα ανεγειραι μελλεις οικον της πανυμνήτου Θεοτοκου της Αντιφωνήτριας».
Σχετικά με την εικόνα της Παναγίας , που είναι βυζαντινής τεχνοτροπίας, υπάρχουν δύο εκδοχές. Η Πιθανέστερη είναι οτι την έφερε ο Αγιος Ιωαννης από την Κωνσταντινούπολη.
Η δεύτερη στηρίζεται στον θρύλο: στη θέση, οπου ο Άγιος Ιωάννης θα έκτιζε το μοναστήρι, υπήρχε δάσος. Αρχισε να εκχερσώνει με εργάτες. Τη νύχτα όμως έβλεπε ένα φως στη περιοχή που έσκαβαν. Ζητησε από τους εργάτες αν κάνουν γρήγορα και εκεινοι εβαλαν φωτιά στα δέντρα τοτε άκουσαν μια φωνή «εδώ ειμαι». Πλησίασε ο Αγιος και εδιδε την εικόνα μέσα στις φλόγες μόνο σε μια γωνιά ήταν καμένη, η υπόλοιπη διατηρήθηκε ανέπαφη. Η γωνιά αυτή διακρίνεται και σήμερα.
Η εικόνα της Παναγίας θεωρείται θαυματουργή και γιορτάζεται στις 8 Σεπτεμβρίου λέγεται ότι πριν από 7-8 χρόνια έφεραν ένα παιδάκι παράλυτο και μουγκό και το έβαλαν μπροστά στην εικόνα της Παναγίας. Το παιδί είπε «παγωτό», σηκώθηκε και περπάτησε.
Στο χωριό υπάρχει η Πηγή του Αγίου Ιωάννη. Σύμφωνα με το θρύλο, ο Άγιος κάθισε στη θέση που βρήκε την εικόνα της παναγίας και ακούμπησε το χέρι του στο έδαφος. Τότε ανάβλυσε νερό στα πέντε σημεία όπου τα δάχτυλά του άγγιξαν το χώμα. Το νερό αυτό αναβλύζει και σήμερα και θεωρείται αγίασμα οι χωρικοί υποστηρίζουν ότι το νερό της πηγής του Αγίου Ιωάννη γιατρεύει τις μυρμηγκιές, δηλαδή τα μικρά εξογκώματα που βγαίνουν στα χέρια ή στα πόδια.
Σοβαρά τοπογραφικά και ιστορικά στοιχεία για την περιοχή Μυριοκεφάλων και ιδιαίτερα για τη Μονή της παναγίας, βγαίνουν από τα κτίσματα του Αγίου Ιωάννη του Ξενου, και από την αξιολόγηση των δύο κειμένων που παραθέτουμε: τον Κώδικα Bodleianus της Οξφόδρης και το μεταγενέστερο κείμενο (Κωδικας Κισάμου), που έγινε από το Καθηγητή Γ. Β Αντουράκη στο βιβλίο του «Αι Μοναί Μυριοκεφάλων και Ρουστίκων Κρήτης μετά των παρεκκλησίων αυτών».
«..και παλιν δια το πλήθος των πολλών μου αμαρτιών ουκ εασάν με αναπαυθήναι οι φιλόχριστοι και λοιπόν εις έτερον τόπον έρημον κατώκησα εις τα μέρη της Κισσάμου εξω εις τηνΑκτήν εν οις και προσμένειν ηρετισάμην δια την των ανθρώπων συγχησιν και ούτως παντα τα κατ’ εμε επισυνάψας και εγγράφως ποιήσας εν των ονόματι του Κυρίου ημών Ιησού Χρηστού, τουτο δορίζομαι και εντέλλομαι πάσι , ως αν πάσας εκκλησίας ήγειρα ως ειρηται και α προσεκτησάμην κινητά ακίνητα, και αυτοκίνητα, ίνα εισιν παντα εις την μονήν του Μυριοκεφάλου εως συστολής του παρόντος κοσμου ει δε τις των επιγειων ενθρώπων , ειτε βασιλείς ή πατριάρχης ή μητροπολίτης ή επίσκοπος ή άρχων η άλλος τις των απάντων, κατατολμήσει αποσπασαι των ευκτηρίων ων εκτισα ή από τίνος των υπ’ αυτών ακινήτων, α και αφιέρωσα εις την δηλωθείσα μονήν, ο προς ταυτην κατάτολμων πρώτον μεν των της ακινησίας δεσμών αλυτος εστω και η μερις αυτού και ο κλήρος αυτού με τα του Ιούδα, αγχόνη καθυποβάλλομενος , και αναθέματι (και ) των τετρακοσίων δεκα και οκτώ θεοφόρων πατέρων και τω αιωνίω πυρί αποκεκλυρώται αεί δε ταύτα πάντα φυλάττων, α, εποιησα και προσεκτησάμην, ο Θεός ο άγιος ο επουράνιος και η μεσίτρια του κόσμου συγχωρήσει αυτοίς πάντα τα οφιλήμματα αυτών εν των μενοντι νυν και αεί και εις τους αιώνας των αίωνων, αμήν».
Στο δεύτερο κείμενο αναφέρονται τα εξής:
«εν ονόματι του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού διορίζομαι τουτι και εντέλλομαι, διατίθεμαι και παραγέλλω εις ολους ότι όλα τα Μοναστήρια και εκκλησίες όπου χάριτι Θεού ανήγειρα και εκτισα και οσα υποστατικά κινητά και ακίνητα αφιέρωσα εις αυτά , θέλω να είναι όλα υπο την εξουσίαν της Κυρίας Θεοτόκου των Μυριοκεφάλων εως τέλος τους παρόντος κόσμου χωρις καμίας αναντιότητος ει δε τις των επίγειων ανθρώπων είτε βασιλεύς, ειτε πατριάρχης ή μητροπολίτης, ή άρχων ή αρχόμενος, ή μικρός ή μεγάλος τολμήσει να εκβάλη από τα πράγματα όπου αφιέρωσα εις τα αυτά Μονύδρια, τα οποία έκτισα κινητά ή ακίνητα αλλα να είναι όλα αυτά εις την ανω ειρημένην Μονήν των Μυριοκεφάλων ως εδιαταξάμην. Πρώτον μεν να είναι αφωρισμένος από Θεου Παντοκράτορος και Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και ακοινώνητος των Αχράντων Μυστηρίων και μετα Θάνατον αλυτος. Η Μερίς και ο κλήρος αυτου να είναι μετα του προδότου Ιουδα, και αν έχει τα αναθέματα και τας κατάρας των τριακοσίων δέκα και οκτώ Θοεφόρων Πατέρων της εν Νικαία πρώτης Συνόδου και να κληρονομήσει την αιώνια κολαση. Οποιος δε πάλιν φυλάξει την διαθήκην μου ταύτην απαρασάλευτον και οσα επαράγγειλα να τηρήση αματάτρεπτα , ο θεος ο Αγιος ο Επουράνιος, και η Κυρία Θεοτόκος η μεσίτρια παντός του κόσμου να του συγχωρήσει όλα του τα αμαρτήματα και εν ώρα της φοβεράς κρίσεως συγχωρήσει αυτου τα πταίσματα, εν των νυν αιώνι και εν τω μέλλοντι, και στήσει αυτόν την εκ δεξιών αυτου παραστάσεως και κληρονομος γένηται της αυτου βασιλείας. Αμήν . Μηνί Σεπτεμβρίω Κ΄. από κτίσεως κόσμου 6596 από δε Χριστού 1027.
Μοσχου Χειρ. Διακονου και Νομικού γραφέως Κάστρου Χανδακος υπέγραψεν
Φιλάρετος πρωτοσπαθάριος και Στρατηγός Κρήτης Παρών εις την παρούσαν διαθήκην του Μοναχού Ιωάννου προτραπείς υπέγραψε.
Ευμάθιος πρωτοσπαθάριος και Στρατηγός Κρήτης Παρών εις την παρούσαν διαθήκην του Μοναχού Ιωαννου και Ερημίτου υπεγραψα.
Παπά Λέων Δαφερεράς Νοτάριος υπο της Βασιλικής Εξουσίας εμετάγραψα την παρούσαν διαθήκην, του Οσίου Πατρός ημών Ιωαννου του εν τη Κρήτη της επωνυμίας Ξενου Μοναχού».
ΚΡΗΤΗ- ΑΦΙΕΡΩΜΑ